Endokrynol. Ped. 2016.15.2.54:17-26
DOI: 10.18544/EP-01.15.02.1641
Ocena wartości prognostycznej testów stymulacji sekrecji hormonu wzrostu klonidyną i l-dopą u dzieci z niedoborem hormonu wzrostu leczonych rekombinowanym, ludzkim hormonem wzrostu w regionie Pomorza Zachodniego
Klinika Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii, Chorób Metabolicznych i Kardiologii Wieku Rozwojowego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie
Słowa kluczowe
niedobór hormonu wzrostu, L-dopa, klonidyna, retesting
Streszczenie
Wstęp. Diagnostyka niedoboru hormonu wzrostu opiera się na analizie danych auksologicznych oraz licznych badaniach dodatkowych, m.in. testach stymulacji sekrecji GH. Cel pracy. Określenie wartości prognostycznej testów oceny rezerwy przysadkowej z klonidyną i L-dopą w zakresie sekrecji hormonu wzrostu. Materiał i metoda. Analiziepoddano dokumentację medyczną 149 dzieci: 103 (69,1%) chłopców i 46 (30,9%) dziewczynek z regionu Pomorza Zachodniego, leczonych rhGH w Klinice Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii, Chorób Metabolicznych i Kardiologii Wieku Rozwojowego Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 1 Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Z badania wykluczono dzieci z chorobami przewlekłymi, genetycznymi i wadami wrodzonymi mogącymi mieć wpływ na przebieg wzrastania. Kwalifikacja do leczenia oraz zakończenie leczenia były zgodne z przyjętymi kryteriami. Na podstawie przeprowadzonych testów z klonidyną i L-dopą utworzono grupy: z ciężkim niedoborem GH (sGHD) – maksymalny wyrzut GH w obu testach <5 ng/ml – 73 dzieci oraz z częściowym niedoborem GH (pGHD) – maksymalny wyrzut GH od 5 do <10 ng/ml – 76 dzieci. Spośród badanej grupy leczenie zakończyło 117 (78,5%) dzieci. U 82 z nich wykonano retesting w oparciu o test z insuliną (ITT), na podstawie którego utworzono grupy z trwałym niedoborem GH (cGHD) – maks. wyrzut GH <3 ng/ml – 12 dzieci oraz z przejściowym niedoborem tego hormonu (tGHD) ≥3 ng/ml – 70 dzieci. Porównano śr. maks. wyrzut GH w teście z L-dopa oraz z klonidyną. Oceniono wydzielanie GH w retestingu i odniesiono je do wyników testów stymulacji sekrecji hormonu wzrostu wykonanych przed leczeniem. Wyniki. W teście z L-dopą uzyskano większą wartość średniego maksymalnego wyrzutu GH niż w teście z klonidyną (p = 0,0001). Średni maksymalny wyrzut GH w ITT był istotnie większy w grupie dzieci z pGHD w porównaniu do tych z sGHD (p = 0,0081). Średni maksymalny wyrzut GH w teście z klonidyną nie różnił się istotnie u dzieci z trwałym i przejściowym GHD. Wykazano istotną różnicę pomiędzy wyrzutem GH w teście stymulacji z L-dopą w grupie dzieci ze stwierdzonym w retestingu trwałym i z przejściowym GHD (p = 0,0023). Stwierdzono istotną statystycznie korelację pomiędzy wyrzutem hormonu wzrostu w teście z L-dopą i w teście z insuliną wykonanym przy retestingu (r = 0,32, p = 0,0054). Nie obserwowano takiego związku między wyrzutem GH w teście z klonidyną i z insuliną. Wnioski. 1.Test z L-dopą wydaje się lepiej stymulować wyrzut hormonu wzrostu (GH) niż test z klonidyną, ponieważ w teście z L-dopą uzyskano istotnie większy wyrzut GH. 2. Wynik testu z L-dopą istotnie korelował z wynikiem testu z insuliną, przeprowadzanego po zakończeniu terapii rhGH.
Wstęp
Niedobór hormonu wzrostu (GH) jest obok niedoczynności tarczycy jedną z najczęstszych hormonalnych przyczyn niskorosłości [1, 2]. Rozpoznanie niedoboru hormonu wzrostu opiera się na wnikliwym wywiadzie, w tym analizie danych auksologicznych, ocenie stanu przedmiotowego, wieku kostnego, a ponadto pomiarze stężeń GH (w warunkach fizjologicznych i w testach stymulacji sekrecji tego hormonu), IGF-I oraz IGFBP-3 [3, 4].
Jako bodziec farmakologiczny wyrzutu GH wykorzystywane są: L-dopa, klonidyna, arginina, GHRH-arginina, glukagon, insulina i inne związki [3–8]. W procesie diagnostycznym wykonuje się zazwyczaj dwa testy i ocenia się maksymalne stężenie GH. Obecnie w Polsce i w większości krajów do rozpoznania niedoboru GH przyjmuje się wartość poniżej 10 ng/ml [9–13]. Przy tym za ciężki niedobór GH (sGHD) u dziecka przyjmuje się zazwyczaj maksymalny wyrzut GH poniżej 5 ng/ml, a za częściowy niedobór GH (pGHD) maksymalny wyrzut GH pomiędzy 5 a 10 ng/ml [14–16]. Liczne doniesienia wskazują jednak na brak powtarzalności testów, co znacznie ogranicza ich wartość diagnostyczną [7, 12, 17–19].
Materiał i metoda
Badanie miało charakter retrospektywny. Analizą objęto dokumentację medyczną 149 dzieci z niedoborem hormonu wzrostu: 103 (69,1%) chłopców i 46 (30,9%) dziewczynek z regionu Pomorza Zachodniego, leczonych rekombinowanym ludzkim hormonem wzrostu (rhGH) w Klinice Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii, Chorób Metabolicznych i Kardiologii Wieku Rozwojowego Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 1 Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.
Wszystkie osoby objęte badaniami zostały zakwalifikowane do leczenia przez Zespół Koordynujący ds. Stosowania Hormonu Wzrostu zgodnie z uznanymi kryteriami (narodowe programy zdrowotne). Z udziału w badaniach wykluczono dzieci z chorobami uwarunkowanymi genetycznie, wadami wrodzonymi oraz chorobami przewlekłymi, które mogą wpływać na procesy wzrastania. Wszystkie dzieci były leczone preparatami rekombinowanego ludzkiego hormonu wzrostu (rhGH). Średnia dawka wynosiła 0,031 mg/kg m.c./dobę. Lek był podawany codziennie, wieczorem podskórnie. Oceniono dane auksologiczne przed rozpoczęciem leczenia (tab. I).
Tempo wzrastania (HV) przed leczeniem w całej badanej grupie wynosiło średnio −0,8±3,8 SD (x=5,1±2,5 cm/rok). Przed rozpoczęciem leczenia oceniono pokwitanie (skala według Tannera) [20, 21]. Ocena wieku kostnego wykonana została na podstawie rtg kośćca śródręcza ręki niedominującej, z przynasadą kości przedramienia, odniesionego do atlasu Greulicha-Pyle [22]. Obliczono również dysproporcję wieku kostnego w porównaniu do wieku metrykalnego. U wszystkich badanych wykonano obrazowanie centralnego układu nerwowego.
Przed rozpoczęciem leczenia wykonano dwa testy stymulacji sekrecji GH z klonidyną (w dawce 0,15mg/m2) i z L-dopą (w dawce: dzieci poniżej 15 kg m.c. – 125mg, 15–30 kg m.c. – 250 mg i dzieci z masą ciała powyżej 30 kg–500 mg) [6]. Testy wykonano rano na czczo. Odstęp pomiędzy testami wynosił minimum jeden dzień. W retestingu przeprowadzono test z insuliną. Insulinę podawano dożylnie w dawce 0,1 j/kg m.c. celem uzyskania glikemii niższej od 40 mg/dl lub glikemii poniżej 50% wartości wyjściowej [5]. Do określenia wydzielania GH próbki krwi pobierano co 30 minut: pierwszą próbkę 30 minut przed podaniem leku, a kolejne do 120 minuty po jego podaniu. Stężenie GH w surowicy krwi mierzono metodą immunoradiometryczną (IRMA). Do pomiaru użyto zestawów diagnostycznych firmy Immunotech. Czułość metody wynosiła 0,05ng/ml, a specyficzność 97%.
Na podstawie testów stymulacji sekrecji GH L-dopą i klonidyną utworzono dwie grupy: z ciężkim niedoborem GH (sGHD), gdzie maksymalny wyrzut GH w obu testach mieścił się poniżej 5 ng/ml – 73 dzieci (50 chłopców, 23 dziewczynki) oraz z częściowym niedoborem GH (pGHD) maksymalnym wyrzutem GH pomiędzy 5 a 10 ng/ml – 76 dzieci (53 chłopców, 23 dziewczynki).
Za kryterium zakończenia leczenia rhGH uznano • niezadowalający efekt leczenia, wyrażony tempem wzrastania poniżej 3 cm/rok (kryterium to nie dotyczyło dziewcząt z wiekiem kostnym powyżej 14 lat i chłopców powyżej 16 lat) • uzyskanie wieku kostnego powyżej 16 lat przez dziewczęta i powyżej 18 lat przez chłopców [23].
W okresie objętym badaniem leczenie zakończyło 117 dzieci. U pozostałych chorych kontynuowano terapię rhGH. Po zakończeniu leczenia dokonano ponownych pomiarów wysokości i masy ciała.
U 82 (70,1%) ze 117 dzieci (80 chłopców i 37 dziewcząt), które ukończyły leczenie, przeprowadzono tzw. retesting za pomocą testu z insuliną (średnio po 8 miesiącach od zakończenia terapii). Na podstawie tego testu utworzono grupy z trwałym niedoborem GH (cGHD), przyjmując za wartość graniczną maksymalny wyrzut hormonu wzrostu poniżej 3 ng/ml – 12 dzieci (8 chłopców i 4 dziewczynki), oraz z przejściowym niedoborem tego hormonu (tGHD), gdzie maksymalny wyrzut hormonu wzrostu był ≥3 ng/ml – 70 dzieci (47 chłopców i 23 dziewczynki) [18, 24, 25].
Porównano średni maksymalny wyrzut GH w teście z L-dopa oraz z klonidyną. Oceniono wydzielanie GH w retestingu i odniesiono je do wyników testów stymulacji sekrecji hormonu wzrostu wykonanych przed leczeniem.
Na podstawie uzyskanych wyników utworzono bazę danych w arkuszu programu Microsoft Office Excel 2007 i poddano analizie statystycznej przy pomocy programu STATA 11. We wszystkich przeprowadzonych testach za istotne statystycznie różnice uznano te, dla których prawdopodobieństwo p było równe lub mniejsze od 0,05.
Przeprowadzenie badań zgłoszono do Komisji Bioetycznej przy Pomorskim Uniwersytecie Medycznym w Szczecinie. Z uwagi na retrospektywny charakter badanie wymagało jedynie poinformowania tej Komisji.
Cel
Określenie wartości prognostycznej wybranych testów oceny rezerwy przysadkowej w zakresie sekrecji hormonu wzrostu.
Wyniki
Leczenie zakończono u 117 (78,5%) dzieci. Wiek dzieci w chwili zakończenia leczenia wynosił średnio 17,1 ± 1,5 lat. Czas leczenia to średnio 4,3 ± 2,1 lat. Maksymalna przerwa w leczeniu – 1 tydzień/rok terapii. Wysokość ciała badanych dzieci przy zakończeniu leczenia (FH), wyrażona odchyleniem standardowym, wynosiła średnio −1,5 ± 1,0 SD. Osiągnięto istotną statystycznie poprawę HSD w stosunku do wartości wyjściowej o x = 1,8 ± 1,1 SD (p = 0,0001). Dzieci urosły średnio 28 ± 13,4 cm.
Retesting przeprowadzono u 82 pacjentów. Wiek dzieci w chwili retestingu wynosił średnio 17,5 ± 1,5 lat.
W badanej grupie porównano maksymalny wyrzut GH w testach stymulacji sekrecji tego hormonu klonidyną i L-dopą. W teście z L-dopą uzyskano większą wartość średnią maksymalnego wyrzutu GH niż w teście z klonidyną (p = 0,0001) (tab. II).
Maksymalny wyrzut GH niezależnie od rodzaju testu stymulującego sekrecję hormonu wzrostu przed rozpoczęciem leczenia był istotnie większy w grupie dzieci z przejściowym GHD niż z trwałym GHD (p = 0,0001) (tab. III).
Analizowano również maksymalny wyrzut GH w teście sekrecji tego hormonu po podaniu insuliny w ramach tzw. retestingu. Wartość średnią maksymalnego wyrzutu GH przy retestingu u dzieci z trwałym i z przejściowym niedoborem hormonu wzrostu przedstawiono w tabeli IV.
Wartość średnia maksymalnego wyrzutu GH po podaniu insuliny (w retestingu) była istotnie większa w grupie dzieci zakwalifikowanych przy rozpoczęciu leczenia do grupy z częściowym GHD w porównaniu do dzieci z ciężkim GHD (p = 0,0081) (tab. V).
Maksymalny wyrzut GH w teście z klonidyną nie różnił się istotnie u dzieci z trwałym i przejściowym niedoborem hormonu wzrostu. Wykazano natomiast istotną różnicę pomiędzy wyrzutem GH w teście stymulacji L-dopą w grupie dzieci ze stwierdzonym w retestingu trwałym i z przejściowym GHD (p = 0,0023) (tab. VI).
Analizie poddano także związek pomiędzy wyrzutem hormonu wzrostu w teście z L-dopą i insuliną oraz klonidyną i insuliną. Wykazano istotną statystycznie korelację pomiędzy wyrzutem hormonu wzrostu w teście z L-dopą i w teście z insuliną wykonanym przy retestingu (r = 0,32, p = 0,0054) (ryc. 1). Nie obserwowano natomiast takiego związku między wyrzutem hormonu wzrostu w teście z klonidyną i z insuliną.
Dyskusja
Rozpoznanie niedoboru endogennego hormonu wzrostu opiera się na analizie wielu danych. Oceniany jest wywiad rodzinny, parametry auksologiczne i wiek kostny. Wykonuje się określone badania laboratoryjne [5–8, 26]. Różnorodność testów stymulujących wyrzut GH wskazuje na trudności z uzyskaniem powtarzalnych wyników, a także na niedoskonałość metod diagnostycznych [7, 12, 17– 19].
W literaturze publikowane są dane dotyczące wyrzutu GH po zastosowaniu różnych testów stymulacji sekrecji tego hormonu [12]. Na podstawie wyników testów stymulujących wyrzut GH dokonuje się także podziału na grupę dzieci z ciężkim i z częściowym niedoborem GH. Ograniczeniem interpretacji testów stymulacyjnych jest jednak mała ich powtarzalność, wpływ fazy pokwitania, a także zmienność zależna od zastosowanej metody pomiaru stężeń GH [3, 27]. U części zdrowych, prawidłowo rosnących dzieci stwierdza się również niskie wyrzuty GH w testach stymulacyjnych [28]. Dlatego trwają poszukiwania testu o największej czułości i specyficzności. Według danych zawartych w wielu publikacjach największy wyrzut GH uzyskuje się po zastosowaniu klonidyny [12, 28, 29]. Ranke [30] obliczył, że wartość predykcji niedoboru GH, już przy wykonaniu pojedynczego testu z klonidyną (przy punkcie odcięcia niedoboru GH na poziomie 10 ng/ml), wynosi ok. 80%. Ten sam autor oszacował skuteczność przewidywania niedoboru GH przy użyciu testu z L-dopą także na 81%, ale przy punkcie odcięcia stężenia GH na poziomie 6 ng/ml. Przy przyjęciu wyższych wartości progowych stężenia GH wartość tego testu jest według niego zdecydowanie mniejsza. Częstość wykonywania poszczególnych testów jest różna. Na przykład test z L-dopą jest często stosowany we Francji i w USA, rzadko natomiast w Szwecji i w Niemczech [12]. Dodatkowym ważnym problemem dotyczącym wykonania testów są kwestie bezpieczeństwa dziecka. Za jedne z najbezpieczniejszych uważane są testy z argininą i z L-dopą [7]. Test z insuliną wydaje się jednym z najdokładniejszych, ale jednocześnie najbardziej ryzykownych, stąd w niektórych krajach jest rzadko wykonywany [12].
Rozpoznanie niedoboru GH w okresie dzieciństwa nie musi być jednoznaczne z jego trwałością w późniejszym wieku [31]. Większe wydzielanie hormonu wzrostu w retestingu może wiązać się z fizjologicznym zwiększeniem wydzielania tego hormonu w okresie pokwitania jak również z lepszą kontrolą podwzgórza, którą dziecko uzyskuje po osiągnięciu dojrzałości płciowej [18, 32, 33]. Niektórzy autorzy uważają jednak, że stwierdzana w retestingu normalizacja wydzielania hormonu wzrostu może świadczyć o niedoskonałości testów diagnostycznych [34].
Celem naszego badania była ocena wartości prognostycznej testów najczęściej stosowanych w ośrodku szczecińskim, tj. testu z L-dopą i z klonidyną. Początkowo porównano wartość maksymalnego wyrzutu GH w obu testach. W teście z L-dopą uzyskano większy maksymalny wyrzut GH niż w teście z klonidyną (p = 0,0001). L-dopa wydaje się zatem lepszym stymulatorem wyrzutu GH od klonidyny. W badaniach Petriczko i wsp. [35] uzyskano podobne wyniki. Natomiast w kolejnej pracy cytowanej autorki [36] opisano tylko nieznacznie większą wartość maksymalnego wyrzutu GH w teście z L-dopą w porównaniu do testu z klonidyną. Również zdaniem Obary-Moszyńskiej i wsp. [4, 37] L-dopa jest silniejszym stymulatorem wyrzutu GH niż klonidyna. Według danych KIGS wartość maksymalnego wyrzutu GH przy użyciu obu tych testów różni się w poszczególnych krajach.We Francji i w Japonii wartość maksymalnego wyrzutu GH była nieznacznie większa w przypadku testu z L-dopą, podczas gdy w badaniach szwedzkim, amerykańskim i niemieckim przeważała wartość wyrzutu GH w teście z klonidyną [12].
Ważnym elementem przeprowadzonego badania było sprawdzenie, czy na podstawie testów stymulujących sekrecję hormonu wzrostu, wykonanych przy rozpoznaniu GHD, można wnioskować o trwałości deficytu tego hormonu, potwierdzanego w retestingu wykonywanym po zakończeniu leczenia. Wartość maksymalnego wyrzutu GH, uzyskana niezależnie od użytego stymulatora przed rozpoczęciem leczenia, była istotnie większa w grupie dzieci z przejściowym GHD niż z trwałym niedoborem tego hormonu (p = 0,0001).
Porównano także obie grupy dzieci z cGHD i z tGHD celem sprawdzenia, który z zastosowanych testów stymulujących sekrecję GH ma przewagę w zakresie predykcji trwałości niedoboru GH. Wykazano, że maksymalny wyrzut GH w teście stymulacji klonidyną nie różnił się w grupie dzieci z cGHD i z tGHD. Na jego podstawie trudno zatem wnioskować o ewentualnym utrzymywaniu się deficytu hormonu wzrostu po zakończeniu leczenia rhGH. Wykazano natomiast istotną różnicę wyrzutu GH pomiędzy testami z L-dopą przeprowadzonymi przy rozpoznaniu w grupie z cGHD i z tGHD (odpowiednio: 1,9 ng/ml vs 4,4 ng/ml; p = 0,0023). Podobną różnicę obserwowali Petriczko i wsp. [36].
Oceniono również wartość maksymalnego wyrzutu GH w teście z insuliną, wykonanym w ramach retestingu po zakończeniu terapii GH. W badaniu własnym przyjęto maksymalny wyrzut GH w retestingu poniżej 3 ng/ml jako kwalifikujący do grupy z trwałym niedoborem tego hormonu, gdyż taka wartość stężeń GH przyjmowana jest w większości publikacji dotyczących tego zagadnienia [18, 24, 25]. W analizowanej grupie trwały niedobór hormonu wzrostu potwierdzono u 14,6% dzieci. Podobny odsetek podaje Thomas i wsp. [25] w pracy dotyczącej dzieci z izolowanym SNP.
Wykazano,żechorzy z częściowym niedoborem GH mieli w retestingu istotnie większywyrzut GH niż chorzy z ciężkim GHD (p = 0,0081). Większe wyrzuty GH w testach stymulacyjnych w częściowym GHD wskazują zatem na często przejściowy charakter takiego niedoboru hormonu wzrostu, co potwierdzają także inni autorzy [25, 38, 39].
W przeprowadzonych badaniach wykazano istotną korelację pomiędzy maksymalnym wyrzutem GH w teście stymulacji L-dopą i z insuliną, wykonanym przy retestingu (r = 0,32; p = 0,0054). Takiej korelacji nie stwierdzono porównując test z klonidyną z testem z insuliną. Podobne wyniki uzyskała Petriczko i wsp. [35, 36]. Wydaje się zatem, że wynik testu z L-dopą lepiej koresponduje z wynikami retestingu od wyniku testu z klonidyną. Dlatego można założyć, że dziecko z „niskimi” wyrzutami GH w teście z L-dopą znajduje się w grupie większego ryzyka utrzymania się niedoboru GH w późniejszych okresach życia. W dostępnej literaturze nie znaleziono innych prac dotyczących oceny takiej zależności. W związku z powyższym zagadnienie to wymaga dalszych badań.
Wnioski
1. Test z L-dopą wydaje się lepszym stymulatorem wyrzutu hormonu wzrostu (GH) niż test z klonidyną, ponieważ w teście z L-dopą uzyskano istotnie większy wyrzut GH (p=0,0001).
2. Wynik testu z L-dopą istotnie korelował również z wynikiem testu z insuliną, przeprowadzanego po zakończeniu terapii rekombinowanym ludzkim hormonem wzrostu. Dlatego można przyjąć, że dziecko z małym wyrzutem GH w teście z L-dopą będzie w grupie większego ryzyka utrzymywania się niedoboru GH w wieku dojrzałym.
Piśmiennictwo
1. Brook C.G.D., Brown R.S.: Zaburzenia wzrastania w okresie rozwoju. [W:] Szalecki M. (red.). Endokrynologia pediatryczna. Elsevier Urban and Partner, Wrocław 2012, 37- 66.
2. Romer T.: Rola hormonów w procesie wzrastania. Klin. Pediatr., 1997:5(3), 190-194.
3. Niedziela M., Obara-Moszyńska M., Hilczer M. et al.: Praktyczne aspekty dotyczące diagnostyki niedoboru hormonu wzrostu i somatomedyn. Endokrynol. Pediatr., 2010:1(30), 93-96.
4. Obara-Moszyńska M., Kędzia A., Korman E., Niedziela M.: Usefulnessof growth hormone (GH) stimulationtests and IGF-I concentration measurement in GH deficiency diagnosis. J. Pediatr. Endocrinol. Metab., 2008:21(6), 569-579.
5. Dudek A., Niedziela M.: Test z insuliną, z glukagonem oraz z argininą/insuliną na wydzielanie hormonu wzrostu-wykonanie testów i ich interpretacja. Endokrynol. Pediatr., 2009:2(9), 41-45.
6. Ginalska-Malinowska M., Malinowska A.: Test z argininą, z klonidyną oraz L-dopa na wydzielanie hormonu wzrostu (GH) – wykonanie testów i ich interpretacja. Endokrynol. Pediatr., 2009:2(9), 24-29.
7. Kędzia A., Korman E.: Diagnostyka różnicowa somatotropinowej niedoczynności przysadki. Ped. Prakt., 2001:9(1), 25-34.
8. Obara-Moszyńska M., Niedziela M.: Przydatność testów stymulacyjnych z GHRH oraz RHGH i argininą w diagnostyce somatotropinowej niedoczynności przysadki. Endokrynol. Pediatr., 2009:2(9), 30-35.
9. Donaubauer J., Kiess W., Kratzsch J., Nowak T. et al.: Re-assessment of growth hormone secretion in young adult patients with childhood-onset growth hormone deficiency. Clin. Endocrinol., 2003:58(4), 456-463.
10. Radetti G., Buzi F., Cassar W., Paganini C. et al.: Growth hormone secretory pattern and response to treatment in children with short stature followed to adult height. Clin. Endocrinol., 2003:59(1), 27-33.
11. Tanaka T., Cohen P., Clayton P.E., Laron Z. et al.: Diagnosis and management of growth hormone deficiency in childhood and adolescence-Part 2: Growth hormone treatment in growth hormone deficient children. Growth Horm. IGF Res., 2002:12, 323-341.
12. Tauber M.: Growth hormone testing in KIGS. [W:] Ranke M.B., Price D.A., Reoter E.O., (red), Growth hormone in pediatrics – 20 years of KIGS. Karger Basel, 2007, 47-55.
13. Tenenbaum-Rakover Y.: The need to revise the cut-off level for the diagnosis of GH deficiency in children. Ped. Endocrinol. Rev., 2008:5(4), 880-888.
14. Cole T.J., Hindmarsh P.C., Dunger D.B.: Growth hormone (GH) provocation tests and the response to GH treatment in GH deficiency. Arch. Dis. Child., 2004:89(11), 1024-1027.
15. Coutant R., Rouleau S., Despert F., Magonteir N. et al.: Growth and adult height in GH-treated children with nonacquired GH deficiency and idiopathic short stature: the influence of pituitary magnetic resonance imaging findings. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2001:86(10), 4649-4654.
16. Hilczer M., Smyczyńska J., Lewiński A.: Ocena skuteczności leczenia hormonem wzrostu dzieci z somatotropinową niedoczynnością przysadki na podstawie poprawy tempa wzrastania i wydzielania insulinopodobnego czynnika wzrostowego-I w pierwszym roku terapii. Endokrynol. Pediatr., 2006:1(14), 9-14.
17. Clemmons D.R.: Consensus statement in the standarisation and evaluation of growth hormone and insulin-like growth factor assays. Clin. Chemistry., 2011:57(4), 555-559.
18. Kumaran A., Dattani M.: Growth hormone deficiency-difficulties in diagnosis and management. Eur. Endocrinol., 2008:4(2), 90-92.
19. Stanley T.L., Levitsky L.L., Grinspoon S.K., Misra M.: Effect of body mass index on peak growth hormone response to provocative testing in children with short stature. J. Clin. Endocrinol. Meatb, 2009:94(12), 4875-4881.
20. Metera M., Romer T.E.: Układ dokrewny w okresie dojrzewania płciowego i przedwczesne dojrzewanie płciowe. [W:] Romer T. (red.), Zaburzenia hormonalne u dzieci i młodzieży. Wydawnictwa Fundacji Buchnera, Warszawa 1995, 85-96.
21. Styne D.: Dojrzewanie. [W:] Greenspan F.S., Gardner D.G. (red.). Endokrynologia ogólna i kliniczna. Wyd. Czelej Sp.z o.o., Lublin 2004, 585-615.
22. Greulich W.W., Pyle S.I.: Radiographic atlas of skeletal development of the hand and wrist. Stanford University Press, Stanford 1993.
23. Terapeutyczne programy zdrowotne. Leczenie niskorosłych dzieci z somatotropinową niedoczynnością przysadki (SNP). Załącznik do zarządzenia Nr 8/2010/DGL Prezesa NFZ z dnia 20 stycznia 2010 r. [dostęp: 2011-05-23] Dostępny w internecie: http://www.chceurosnac.pl/download/programy/Leczenie%20SNP.pdf
24. Hilczer M., Smyczyńska J., Stawerska R., Lewiński A.: Wpływ rocznej terapii małą dawką hormonu wzrostu na skład ciała, profil lipidów i metabolizm węglowodanów u młodych dorosłych ze stwierdzonym w dzieciństwie ciężkim niedoborem hormonu wzrostu potwierdzonym po zakończeniu leczenia promującego wzrastanie. Endokrynol. Pol., 2008:59(4), 292-300.
25. Thomas M., Massa G., Maes M., Beckers D. et al.: Growth Hormone (GH) secretion in patients with childhood-onset GH deficiency: retesting after one year of therapy and at final height. Horm. Res., 2003:59(1), 7-15.
26. Growth Hormone Research Society. Consensus guidelines for the diagnosis and treatment of growth hormone (GH) deficiency in childhood and adolescence: summary statement of the GH Research Society. J. Clin. Endocrinol. Metab, 2000:85(11), 3990-3993.
27. Cacciari E., Tassoni P., Cicognani A., Pirazzoli P. et al.: Value and limits of pharmacological and physiological tests to diagnose growth hormone (GH) deficiency and predict therapy response: first and second retesting during replacement therapy of patients defined as GH deficient. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1994:79(6), 1663-1669.
28. Hilczer M., Smyczyńska J., Lewiński A.: Limitations of clinical utility of growth hormone stimulating tests in diagnosing children with short stature. Endocrine. Regul., 2006:40(3), 69-75.
29. Gil-Ad I., Topper E., Laron Z.: Oral clonidine as a growth hormone stimulation test. Lancet, 1979:314, 278-280.
30. Ranke M.B.: Diagnostics of endocrine function in children and adolescents. Johann Ambrosius Barth Verlag, Heidelberg-Leipzig 1996.
31. de Boer H., van der Veen EA.: Why retest young adults with childhood-onset growth hormone deficiency? J. Clin. Endocrinol. Metab., 1997:82(7), 2032-2036.
32. Murray P.G., Hague C., Fafoula O., Gleeson H. et al.: Likelihood of persistent GH deficiency into late adolescence: relationship to the presence of an ectopic or normaly sited posterior pituitary gland. Clin. Endocrinol., 2009:71(2), 215-219.
33. Wacharasindhu S., Cotterill A.M., Camacho-Hubner C. et al.: Normal growth hormone secretion in growth hormone insufficient children retested after completion of linear growth. Clin. Endocrinol., 1996:45(5), 553-556.
34. Van den Broeck J., Hering P., Van de Lely A.J., Hokken-Koelega A.: Interpretative difficulties with growth hormone provocative retesting in childhood – onset growth hormone deficiency. Horm. Res., 1999:51(1), 1-9.
35. Petriczko E., Szmit-Domagalska J., Bich W. et al.: Efekty leczenia hormonem wzrostu pacjentów z ciężkim i przejściowym niedoborem hormonu wzrostu. Analiza retrospektywna. Endokrynol Pediatr., 2004:3(3). Abstrakt.
36. Petriczko E., Szmit-Domagalska J., Horodnicka-Józwa A., Walczak M.: Wartość prognostyczna testu z L-dopą i klonidyną u pacjentów z endogennym niedoborem hormonu wzrostu oceniana retrospektywnie po zakończeniu leczenia – obserwacje własne. Endokrynol. Pediatr., 2009:15(1), 13-19.
37. Obara-Moszyńska M., Korman E., Kędzia A. et al.: Ocena wydzielania hormonu wzrostu po zaśnięciu jako badanie przesiewowe w diagnostyce somatotropinowej niedoczynności przysadki. Endokrynol. Diabetol., 2006:12(4), 274-279.
38. Clayton P.E., Cuneo R.C., Juul A., Monson J.P. et al.: Consensus statement on the management of the GH-treated adolescent in the transition to adult care. Eur. J. Endocrinol., 2005:152, 165-170.
39. Tauber M., Moulin P., Pienkowski C., Jouret B., Rochiccioli P.: Growth hormone (GH) retesting and auxological data in 131 GH-deficient patients after completion of treatment. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1997:82(2), 352-356.
