Endokrynol. Ped. 2017.16.1.58:41-48
DOI: 10.18544/EP-01.16.01.1662
Trendy w występowaniu nadwagi i otyłości u dzieci na świecie, w Europie i w Polsce
II Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej, Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego
Słowa kluczowe
otyłość u dzieci, otyłość u młodzieży, epidemiologia, BMI, wskaźniki rozpowszechnienia, zdrowie publiczne, profilaktyka
Streszczenie
Problem dziecięcej nadwagi i otyłości stał się jednym z głównych wyzwań dla zdrowia publicznego w wielu krajach na całym świecie. Według ostatniego raportu WHO blisko 41mln dzieci poniżej 5 roku życia obciążonych było nadwagą lub otyłością. Chociaż wskaźniki otyłości są wyższe w krajach rozwiniętych, to biorąc pod uwagę liczby bezwzględne więcej dzieci z nadwagą lub otyłością żyje w krajach rozwijających się – trend ten dotyczy również krajów europejskich. W Polsce występowanie nadwagi i otyłości u dzieci jest na średnim poziomie. W ciągu ostatniej dekady zaobserwowano zjawisko plateau lub nawet obniżenia się odsetka otyłych dzieci w krajach rozwiniętych. Dane te nie powinny jednak uśpić czujności, ponieważ wskaźniki otyłości wciąż pozostają na wysokim poziomie. W związku z faktem, że dzieciństwo i dorastanie są okresami krytycznymi w rozwoju otyłości i jej powikłań, potrzeba skutecznych strategii, by im przeciwdziałać. Sposobem na zahamowanie rosnącej fali dziecięcej nadwagi i otyłości mogą być szeroko zakrojone programy profilaktyczne zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym. Co ważniejsze, powinny one tak docierać do społeczeństwa, by umożliwić rodzinom zmianę niezdrowego stylu życia.
Problem nadwagi i otyłości od lat jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk zdrowotnych obserwowanych na świecie [1]. W USA to druga po paleniu tytoniu przyczyna zmian chorobowych i zwiększonego ryzyka przedwczesnej śmierci, której można zapobiegać [2]. W wielu krajach otyłość przybrała rozmiary epidemii, obejmującej także dzieci i młodzież. Według najnowszego Raportu WHO szacuje się, że w roku 2014 liczba dzieci poniżej 5 rż. dotkniętych nadwagą lub otyłością osiągnęła liczbę 41 mln [3]. W USA jedno na czworo dzieci ma nadwagę lub jest otyłe [4]. Wzrastające rozpowszechnienie dziecięcej nadwagi i otyłości wymaga niezwłocznej uwagiorganów zdrowia publicznego, ustawodawców, pracowników służby zdrowia, lecz przede wszystkim rodziców.
Dzieciństwo i dojrzewanie są okresami krytycznymi w rozwoju otyłości, a także jej powikłań w wieku dorosłym. Rolland-Cashera i wsp. [5] wykazali silny związek między otyłością dziecięcą a otyłością dorosłych. W swoim badaniu stwierdzili, że większość otyłych niemowląt traci zwykle nadmiar tkanki tłuszczowej około drugiego roku życia, a więc w okresie, w którym wzrasta ich aktywność ruchowa. W kolejnych latach dochodzi do ponownego przyrostu tkanki tłuszczowej, nazwanego „otyłością z odbicia” (adiposity rebound). Do przyrostu masy ciała dochodzi zwykle około 8 roku życia i w późniejszym wieku większość dzieci utrzymuje swoją masę ciała na tym samym centylu aż do ukończenia wzrastania. Większość dzieci przybierających na wadze przed 6 rokiem życia utrzymywała nadwagę w okresie pokwitania. Im wcześniej następowała „otyłość z odbicia”, tym obserwowano większą ostateczną masę ciała w badanej grupie. Badanie Bogalusa Heart Study, prowadzone przez Freedmana i wsp. [6], wykazało, że 53–90% dzieci z otyłością stawało się dorosłymi z nadmierną masą ciała, ale tylko 20% takich dorosłych było w przeszłości dziećmi z BMI powyżej 85 centyla, zaś odsetek ten wzrastał w przypadku dorosłych z BMI powyżej 40.
Zarówno Litwin [7], jak i Nader i wsp. [8] stwierdzili, iż otyłość w dzieciństwie nie tylko zwiększa prawdopodobieństwootyłości w dorosłości, lecz jest także ściśle związana z ryzykiem rozwoju chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy. Co więcej, Kasley i wsp. [9] dowodzą, iż konsekwencje zdrowotne mogą być wciąż obecne mimo normalizacji masy ciała u osoby obciążonej otyłością w dzieciństwie. Sugeruje, iż okres wieku rozwojowego pozostawia swoisty imprinting, który zwiększa wskaźniki zachorowalności i śmiertelności z powodu zaburzeń z kręgu zespołu metabolicznego, niezależnie od BMI osoby dorosłej.
Zrozumienie przyczyn nadwagi i otyłości u dzieci oraz obserwacja trendu ich występowania napotyka jednak na trudności. Wynikają one w dużej mierze z różnych kryteriów określania nadwagi i otyłości w tej grupie wiekowej. Do wyznaczania nadwagi i otyłości u dzieci stosowano pomiary grubości fałdów tłuszczowych, masy ciała należnej dla danego wieku i płci itd. Część autorów używała do określania nadwagi i otyłości standardów międzynarodowych, tj. IOTF czy WHO, inni badacze stosowali kryteria amerykańskie CDC (Center Disease Control), jeszcze inni używali kryteriów krajowych [10–13]. Kolejną przeszkodą w badaniach porównawczych są różne grupy wiekowe, w których autorzy określali występowanie nadwagi i otyłości u dzieci.Jedni autorzy badali częstość nadwagi i otyłości w wieku przedszkolnym, inni w wieku wczesnoszkolnym, jeszcze inni w okresie dojrzewania. Wreszcie różnice i trudności w badaniach porównawczych wynikają z różnych sposobów i typów prowadzonych badań [14]. Najczęściej były to badania populacyjne bądź przekrojowe cross- sectional study [14]. Przeprowadzano również badania kohortowe, a także kliniczno-kontrolne oraz badania interwencyjne [14–16].
Wszystkie te rodzaje badań różnią się wielkością badanych grup, kryteriami ich doboru, czasem i miejscem przeprowadzania badania. Czynniki te mogą mieć wpływ na otrzymane końcowe wyniki. Na przykład w ciągu ostatnich dekad zaobserwowano wzrost grubości fałdu tłuszczowego u badanych dzieci, będącego wskaźnikiem nadmiaru podskórnej tkanki tłuszczowej. Okazuje się, że na przestrzeni lat wskaźnik ten wzrósł nie tylko u otyłych dzieci, ale również u tych z optymalną, a nawet obniżoną masą ciała, co czyni go obecnie mało miarodajnym [17]. Pomiar BMI również nie jest idealnym wyznacznikiem poziomu tkanki tłuszczowej, ponieważ ilość tkanki tłuszczowej w organizmie różniła się między badanymi osobami o tym samym BMI, lecz pochodzącymi z różnych grup etnicznych [18,19].
Mimo wymienionych zastrzeżeń analizując różne publikacje dotyczące występowania nadwagi i otyłości u dzieci, można jednak zaobserwować trendy i tendencje w ich występowaniu na świecie. Od lat siedemdziesiątych do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku liczba dzieci szkolnych z nadwagą i otyłością podwoiła się bądź nawet potroiła w krajach takich, jak USA i Kanada w Ameryce Północnej, Brazylia i Chile w Ameryce Południowej, Australia i Japonia w regionie zachodniego Pacyfiku, wreszcie w Finlandii, Niemczech, Grecji, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii w Europie [20,21].
Aktualne dane dotyczące występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży wskazują, iż zjawisko jest coraz bardziej powszechne we wszystkich krajach, jednak z najszybszym wzrostem w krajach o niskim lub średnim dochodzie. Większość dzieci z nadwagą lub otyłością żyje w krajach rozwijających się, gdzie ich liczba rośnie o ponad 30% szybciej niż w krajach rozwiniętych [3]. I chociaż częstość występowania nadwagi i otyłości dziecięcej w wielu rozwiniętych krajach może osiągać plateau, jej poziom jest nadal historycznie wysoki i stanowi swego rodzaju bombę zegarową dla przyszłych wyzwań opieki zdrowotnej [22,23]. W USA na przestrzeni ostatnich trzech dekad średnia masa ciała dziecka wzrosła o około 5 kg, w rezultacie prawie jedna trzecia populacji w wieku rozwojowym obciążona jest nadwagą lub otyłością [22]. Według Raportu WHO z 2016 r. rozpowszechnienie otyłości jest większe w krajach rozwiniętych w stosunku do krajów rozwijających się, jednak w liczbach bezwzględnych to właśnie w krajach rozwijających się liczba dzieci dotkniętych nadwagą lub otyłością jest znaczniejsza [3,26]. Na świecie w roku 2014 blisko 41 mln dzieci poniżej 5 roku życia dotkniętych było nadwagą lub otyłością: 48% z nich żyło w Azji, 25% w Afryce [25]. Między 2000 a 2013 rokiem częstość występowania nadwagi u dzieci poniżej 5 roku życia wzrosła z 11%do 19% w niektórych krajach Afryki Południowej i z 3% do 7% w regionie Południowo-Wschodniej Azji. Wskaźniki te narastają mimo współistnienia wciąż wysokiego poziomu niedożywienia w tych rozwijających się krajach. W roku 2013 oszacowano 18 mln dzieci poniżej 5 roku życia z nadwagą w Azji (Chiny, Mongolia, Iran), 11 mln w Afryce (Egipt, Libia) oraz 4 mln w Ameryce Południowej i Środkowej (Brazylia, Chile, Meksyk). Jeśli powyższy trend utrzyma się, przewidywany jest do roku 2025 globalny wzrost liczby dzieci poniżej 5 roku życia z nadwagą o 11% [1,24].
Na podstawie badań, prowadzonych m.in. w Danii, Francji, Niemczech, Szwecji, zaobserwowano, że status socjoekonomiczny był odwrotnie proporcjonalny do stopnia nadwagi i otyłości u żyjących tam dzieci [27]. Zjawisko odwrotne występowało w krajach rozwijających się, gdzie wskaźniki nadwagi i otyłości dzieci szły w parze z wyższym statusem socjoekonomicznym [28]. W krajach rozwiniętych najbardziej zagrożone pojawieniem się nadwagi lub otyłości były dzieci z mniejszości etnicznych, w tym dzieci imigrantów i tzw. first-nation children (np. amerykańska ludność rdzenna). Przyczyną tego jest prawdopodobnie trudna adaptacja do nietradycyjnych środowisk i „amerykanizacja” stylu życia, ze zmniejszeniem aktywności ruchowej.
Zgodnie z szacunkami WHO Childhood Obesity Surveillance Initiative w roku 2010 wśród dzieci pomiędzy 6 a 9 rż. zamieszkujących Unię Europejską jedno na trzy dotknięte było nadwagą lub otyłością [29,31]. Jest to niepokojący wzrost od 2008 r. kiedy problem ten dotyczył 1 na 4 dzieci [30]. Badanie zachowań zdrowotnych u dzieci w wieku szkolnym (HBSC 2010) wykazało, że wśród 11-latków obu płci największą częstość występowania nadwagi zanotowano w Grecji (33%), Portugalii (32%), Irlandii (30 %) oraz Hiszpanii (30%), natomiast najniższe wartości w Holandii (13%) oraz Szwajcarii (11%). Zaś wśród 15-latków rozpowszechnienie nadwagi wahało się od 10% (w Armenii, Litwie i Rosji) do 23% (w Grecji). Sumarycznie aż 27% 13-latków w Europie obciążonych było nadwagą [32]. Podczas gdy w krajach Europy Zachodniej obserwowano powolną stabilizację wskaźników nadwagi i otyłości wśród dzieci, w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wskaźniki te rosły [59].
Na uwagę zasługuje trend, który pojawił się w ostatnim czasie. Począwszy od roku 2000 wskaźniki dziecięcej otyłości najwidoczniej osiągnęły plateau lub nawet obniżyły się w krajach rozwiniętych [33–41]. Dane te nie powinny uśpić czujności, gdyż częstość występowania otyłości jest wciąż wysoka i znacznie wyższa niż przed rokiem 1980. Należy zaznaczyć, że rozpowszechnienie otyłości olbrzymiej stale wzrasta mimo stabilizacji wskaźników dla otyłości mniejszego stopnia. Przyczyną ostatnio zaobserwowanego zjawiska plateau u dzieci w rozwiniętych krajach może być pozytywny efekt programów profilaktycznych mających zapobiegać dziecięcej otyłości [42–44]. W kontraście do krajów rozwiniętych ostatnie wskaźniki częstości nadwagi i otyłości u dzieci w krajach rozwijających się wciąż znacznie wzrastają. Przyczyną może być zachodni styl życia z łatwo dostępną i tanią wysokokaloryczną żywnością oraz spadek aktywności fizycznej w związku z powszechniejszą motoryzacją [45]. Kraje te, by zahamować dalszy wzrost odsetka dziecięcej nadwagi i otyłości, mogą zaadaptować programy zdrowia publicznego z krajów rozwiniętych, bazując na ich skuteczności [46].
Na tle innych krajów europejskich występowanie nadwagi i otyłości u dzieci w Polsce jest na średnim poziomie. W naszym kraju przeprowadzono szereg badań oceniających zjawisko nadwagi i otyłości u dzieci. Większość z nich obejmowała dzieci z wybranych miejscowości bądź regionów, przeprowadzono również badania o charakterze ogólnopolskim [47–57]. W latach 1994–1995 odbyło się ogólnopolskie badanie koordynowane przez Instytut Matki i Dziecka, obejmujące reprezentatywną w skali kraju populację uczniów szkół podstawowych i średnich. Nadwagę i otyłość określano na podstawie siatek centylowych skorelowanych masy ciała i wzrostu, opracowanych w Instytucie Matki i Dziecka. Nadmierna masa ciała występowała u 8,7% dzieci i młodzieży w wieku 7–17 lat, w tym otyłość u 3,4% [48].
Odsetek dzieci z nadwagą i otyłością wzrastał wraz z wiekiem od 6,1% w wieku 7–8 lat do 14,8% w wieku 16–17 lat u chłopców i odpowiednio od 7,9% do 13,7% wśród dziewcząt. W roku 2001 Małecka-Tendera i wsp. [49] prowadzili ogólnopolskie badania na reprezentatywnej grupie dzieci w wieku 7–9 lat. W określeniu nadwagi i otyłości stosowali kryteria IOTF. Nadwagę i otyłość stwierdzili u 15,8% dziewcząt i 15% chłopców, w tym otyłość u 3,7% dziewcząt i 3,6% chłopców [49]. Wskazuje to na znaczny wzrost nadwagi i otyłości w badanej grupie wiekowej w stosunku do rezultatów badań z początku lat dziewięćdziesiątych, prowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka. Wyniki tych badań nie mogą być jednak całkowicie porównywalne ze względu na różne metody określania nadwagi i otyłości u dzieci. W Instytucie Żywności i Żywienia prowadzono badania uczniów warszawskich od 11 do 15 roku życia, w latach 1971, 1982–1985, 1988–1991 oraz 1999–2000 [50].W określaniu nadwagi i otyłości stosowano kryteria IOTF [58].
W roku 1971 nadwaga występowała u 9,2% chłopców i 8,2% dziewcząt. W badanej grupie w latach 1982–1985 odsetek chłopców mających nadwagę wzrósł do 11,7%, a dziewcząt do 9,4%.W kolejnym okresie badawczym w latach 1988–1991 częstość występowania nadwagi wśród chłopców nie uległa zmianie, wzrosła natomiast w niewielkim stopniu u dziewcząt do 10,1%. W ostatnim analizowanym okresie 1999–2000 dramatycznie wzrosło występowanie nadwagi wśród chłopców, aż do 20,2%, podczas gdy odsetek dziewcząt z nadwagą zmienił się w niewielkim stopniu i wyniósł 10,9%. W kolejnych badaniach obserwowano narastanie liczby dzieci z otyłością. W latach 1999–2000 stwierdzono ją u 2,75% chłopców i 2,2% dziewcząt.
W tych samych okresach, co Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, Chrzanowska i wsp. [51] prowadzili badania wśród dzieci i młodzieży w wieku 4–20 lat z Krakowa. Występowanie nadwagi i otyłości w badanej grupie wzrosło z 7,5% u chłopców i 6,5% dziewcząt w roku 1971 do 15,2% u chłopców i 11,8% dziewcząt w roku 2000. Największy wzrost występowania nadwagi i otyłości w latach 1971–2000 obserwowano wśród chłopców w wieku 7–12 lat i dziewcząt w wieku 7–10 lat. Najmniejsze zmiany stwierdzono w grupie chłopców w wieku 16–18 lat oraz dziewcząt w wieku 14–18 lat [51]. W latach 2005–2006 w Łodzi prowadzono badania na bardzo dużej grupie dzieci i młodzieży, w których stwierdzono nadwagę i otyłość u 15,7% badanych.
Nadwaga i otyłość u dziewcząt i chłopców występowały ze zbliżoną częstością [52]. Kozieł i wsp. [53], badając trend występowania nadwagi otyłości u 14-letnich chłopców z Wrocławia w latach 1987–1997, stwierdzili w tej grupie nieznaczne obniżenie liczby chłopców z nadwagą i otyłością w roku 1997. Z kolei Felińczak i Brodziak [54] w roku 2004 również we Wrocławiu przeprowadzili badanie wśród młodzieży w wieku 13 lat. Nadwagę i otyłość określano według standardów IOTF. Nadwaga i otyłość występowały u 16,9% chłopców i 22,6% dziewcząt. Nadwaga występowała częściej u dziewcząt, a otyłość u chłopców [54]. W roku 2007 Oblacińska i wsp. [55] badali w kilku województwach występowanie nadwagi i otyłości u nastolatków w wieku 13–15 lat. Autorzy ci stwierdzili nadwagę u 8,1–8,5% badanych chłopców oraz u 8,1–10,1% dziewcząt. W przeprowadzonym badaniu otyłość występowała u 2,9–3,6% chłopców i odpowiednio u 5,2–6,2% dziewcząt. Stosowali jednak w określaniu nadwagi i otyłości opracowane własne siatki centylowe BMI. Badania występowania nadwagi i otyłości u dzieci w regionie rzeszowskim prowadzili Radochońska i wsp. [55]. Badali występowanie stopnia otłuszczenia u dzieci szkolnych z regionu rzeszowskiego, określanego na podstawie grubości fałdów tłuszczowych. Autorzy tej pracy wskazywali na wzrastający poziom otłuszczenia dzieci w tym regionie w latach 1976–2000. W przeprowadzonym w roku 2008 badaniu wśród dzieci przedszkolnych w regionie rzeszowskim stwierdzono występowanie nadwagi u 9,1% dziewcząt i 9,9% chłopców, a otyłości u 7,2% dziewcząt i 8,4% chłopców w tej grupie wiekowej. W badaniu dynamiki występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci szkolnych w latach 1998–2008 z regionu rzeszowskiego [57] stwierdzono znamienny statystycznie wzrost występowania nadwagi u chłopców z 10,5% do 14,2%, podczas gdy u dziewcząt jej występowanie uległo stabilizacji (12% vs 13,3%). Otyłość w latach 1998–2008 wśród dziewcząt znamiennie uległa zmniejszeniu (10,1 vs 7,7%), podczas gdy u chłopców jej występowanie uległo stabilizacji (6,8% vs 6,4%).
Według ostatnich badań HBSC 2014 nadwaga i otyłość występowały u 14,8% ankietowanych polskich uczniów. W porównaniu z poprzednimi badaniami HBSC 2010, biorąc pod uwagę te same kryteria, częstość występowania nadwagi i otyłości uległa obniżeniu z poziomu 17%, co wskazuje na zahamowanie poprzednio obserwowanej tendencji wzrostowej. Ponadto stwierdzono, że odsetek młodzieży z nadwagą i otyłością istotnie maleje wraz z wiekiem badanych [59].
Podsumowanie
Narastającej tendencji występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży ze względu na konsekwencje dla zdrowia publicznego poszczególne kraje i regiony próbują zaradzić, wprowadzając różnego rodzaju programy profilaktyczne i lecznicze. W celu ustalenia odpowiedniej strategii działania w maju 2014 r. Dyrektor Generalny WHO ustanowił Wysoką Komisję do Walki z Dziecięcą Otyłością, która obrała za cel zmniejszenie wskaźników otyłości u dzieci do roku 2025 [1]. Unia Europejska w lutym 2014 r. ustanowiła zaś Europejski Plan Przeciwdziałania Dziecięcej Otyłości na lata 2014–2020.W naszym kraju Główny Inspektorat Sanitarny i Stowarzyszenie „Polska Federacja Producentów Żywności” podjęły realizację ogólnopolskiego programu edukacyjnego „Trzymaj Formę!”, promującego zasady zbilansowanej diety i aktywności fizycznej wśród młodzieży szkolnej. Pojawiły się w większej liczbie gabinety udzielające profesjonalnych porad dietetycznych, niestety na razie bez możliwości kontraktowania swoich usług w NFZ.
W roku 2007 w ślad za wytycznymi Unii Europejskiej opracowano Narodowy program zapobiegania nadwadze i otyłości oraz przewlekłym chorobom niezakaźnym poprzez poprawę żywienia i aktywności fizycznej na lata 2007–2011 [60]. Od roku 2010 program ten stanowi Moduł I Narodowego Programu Przeciwdziałania Chorobom Cywilizacyjnym. W latach 2012–2016 planowana jest jego kontynuacja. Ponadto z dniem 1 września 2015 r. weszła w życie ustawa w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach, zakazująca sprzedaży w sklepikach szkolnych żywności o wysokiej zawartości cukrów prostych, soli oraz tłuszczów nasyconych.
W środkach masowego przekazu coraz częściej ukazywały się informacje o zagrożeniach wynikających z nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży.
Na rozwój nadwagi i otyłości u dzieci szkolnych w regionie rzeszowskim w okresie 1998–2008 miał wpływ szereg czynników środowiskowych. Przemiany ustrojowe i gospodarcze, postępująca komputeryzacja, wzrost liczby samochodów w gospodarstwach domowych, ekspansja sieci hipermarketów oraz restauracji fast-food, reklamy w mass mediach sprzyjały rozwojowi nadwagi i otyłości u dzieci [61]. Ponieważ łatwiej zapobiegać, niż leczyć, dlatego większość działań i środków powinna być skierowana na profilaktykę. Głównymi jej zadaniami powinno być opracowanie programu edukacji zdrowotnej, zwłaszcza w zakresie racjonalnego żywienia w przedszkolach i szkołach, oraz stworzenie infrastruktury jego realizacji. Niezbędne jest zwiększenie aktywności fizycznej dzieci i ich rodzin, wspieranie ruchów i organizacji w szkołachi placówkach oświatowych promujących zdrowie. Podstawową trudnością we wprowadzeniu w życie wszystkich tych programów jest jednak brak dostatecznych środków finansowych przeznaczanych na prewencję pierwotną nadwagi i otyłości. Z tego m.in. powodu w społeczeństwie występuje niedostateczna wiedza na temat roli żywienia i aktywności fizycznej w utrzymaniu zdrowia. Niedostateczne jest również przygotowanie kadr medycznych do poradnictwa dietetycznego.
Barierą w zwiększeniu aktywności fizycznej jest też niska świadomość w zakresie potrzeb sportu rekreacyjnego, a także, szczególnie w środowisku wiejskim, stopień dostępności obiektów sportowych. Wszystko to sprawia, że w naszym kraju i regionie czekają nas niezwykle trudne zadania wymagające oddania i zapału wielu osób na różnych płaszczyznach działań, jednakże konsekwencja w ich wdrażaniu i prowadzeniu może przynieść pożądane efekty.
Piśmiennictwo
1. World Health Organisation. Global status on Non-Communicable Diseases 2014. http://www.who.int/nmh/publications/ncd-status-report-2014/en/
2. Wang Y., Beydoun M.A.: The obesity epidemic in the United States-gender, age, socioeconomics, racial/ethnic and geographic characteristics: a systematic review and metaregression analysis. Epidemiol. Rev., 2007:29, 6-28.
3. World Health Organisation (WHO). Consideration of the evidence on childhood obesity for the Commission on Ending Childhood Obesity: report on the ad hoc working group on science and evidence on ending childhood obesity. Geneva, Switzerland, 2016.
4. Hoey H.: Management of obesity in children differs from that of adults. Proc. Nutr. Soc., 2014 Nov:73(4), 519-525.
5. Rolland-Cashera M.F., Deheerger M., Bellisle F., Sempe M. et al.: Adiposity rebound in children a simple indicator for predicting obesity. Am. J. Clin. Nutr., 1984:39, 129-135.
6. Freedman D.S., Mei Z., Srinivasan S.R. et al.: Cardiovascular risk factors and excess adiposity among overweight children and adolescents: The Bogalusa Heart Study. J. Pediatr., 2007:150, 12-17.
7. Litwin S.E. Childhood obesity and adulthood cardiovascular disease: quantifying the lifetime cumulative burden of cardiovascular risk factors. J. Am. Coll. Cardiol., 2014:64, 1588-1590.
8. Nader P.R., O’Brien M., Houts R., Bradley R. et al.: Identifying risk for obesity in early childhood. Pediatrics., 2006:118, e594-601.
9. Kasley M.M., Zaepfel A.A., Bjornstad P., Nadeau K.J.: Age-related consequences of childhood obesity. Gerontology, 2014:60, 222-228.
10. Dev D.A., McBride B.A., Fiese B.H., Jones B.L. et al.: Risk factors for overweight/obesity in preschool children: an ecological approach. Childhood Obesity, 2013 Oct:9(5), 399-408.
11. Weiss R., Dziura J., Burgert T.S., Caprio S.: Obesity and the metabolic syndrome in children and adolescents. N. Engl. J. Med., 2004:350, 2362-2374.
12. Flegal K.M., Kit B.K., Orpana H., Graubard B.I.: Association of all-cause mortality with overweight obesity using standard body mass index categories: a systemic review and meta-analysis. JAMA, 2013:309(1), 71-82.
13. Kuczmarski R.J., Ogden C.L., Guo S.S. et al.: CDC Growth Charts for the United States: Methods and development. Vital Health Stat., 2002:11, :1-190.
14. Rothman K.J., Greenland S.: Types of Epidemiologic Study; in Rothman KJ, Greenland S (eds): Modern Epidemiology, ed 2. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins, 1998, 7-78.
15. Zellner K., Ulbricht G., Kromeyer-Hauschild K.: Long-term trends in body mass index of children in Jena, Eastern Germany. Econ. Hum. Biol., 2007:5, 426-434.
16. Ogden C.L., Carroll M.D., Kit B.K., Flegal K.M.: Prevalence of obesity and trends in body mass index among US children and adolescents, 1999–2010. The Journal of the American Medical Association, 2012:307(5).
17. Nagel G., Wabitsch M., Galm C., Berg S. et al.: Secular changes of anthropometric measures for the past 30 years in South-West Germany. Eur. J. Clin. Nutr., 2009:63, 1440-1443.
18. Ogden C.., Carroll M.D., Kit B.K., Flegal K.M.: Prevalence of childhood and adult obesity in the United States, 2011-2012. JAMA, 2014:311(8), 806-814.
19. Johnson C.L., Dohrmann S.M., Burt V.L., Mohadjer L.K.: National Health and Nutrition Examination Survey: sample design, 2011-2014. Vital Health Stat 2, 2014:162(162), 1-33.
20. Robinson T.N., Killen J.D., Kraemer H.C., Wilson D.M. et al.: Dance and reducing television viewingto prevent weight gain in African-American girls: The Stanford GEMS pilot study. Ethn. Dis., 2003:13(suppl 1), 65-77.
21. McLellan F.: Obesity rising to alarming levels around theworld. Lancet, 2002:359, 1412.
22. Lobstein T., Jackson-Leach R., Moodie M.L., Hall K.D. et al.: Child and adolescent obesity: part of a bigger picture. Lancet, 2015:385(9986), 2510-2520.
23. WHO. Resolutions and decisions, sixty-sixth World Health Assembly, 20–27 May 2013. Geneva: World Health Organization, 2013.
24. UNICEF-WHO-The World Bank. Joint child malnutrition estimates 2016 (http://apps.who.int/gho/data/node.main.ngest?lang=en).
25. UNICEF. WHO. World Bank. Levels and trends in child malnutrition: UNICEF-WHO-World Bank joint child malnutrition estimates. UNICEF, New York; WHO Geneva; World Bank, Washington DC: 2015.
26. WHO Global Database on Child Growth and Malnutrition. 2013 joint child malnutrition estimates – levels and trends, accessed 5 November 2014).
27. Due P., Damsgaard M.T., Rasmussen M., Holstein B.E. et al.: Socioeconomic position, macroeconomic environment and overweight among adolescents in 35 countries. Int. J. Obes. (Lond), 2009:33, 1084-1093.
28. Shisana O., Labadarious D., Rehle T., Simbayi L. et al.: South African National Health and Nutrition Examination Survey. Cape Town: HSRC Press, 2013.
29. World Health Organisation. European Childhood Obesity Surveillance Initiative, COSI, round 2010.
30. World Health Organisation. European Childhood Obesity Surveillance Initiative, COSI, round 2008.
31. WHO: EU Action Plan on Childhood Obesity 2014-2020, published 24 February 2014.
32. Currie C et al., eds., Social determinants of health and well-being among young people: Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: international report from the 2009/2010 survey. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2012 (Health Policy for Children and Adolescents, No. 6).
33. Matthiessen J., Velsing Groth M., Fagt S. et al.: Prevalence and trends in overweight and obesity among children and adolescents in Denmark. Scand. J. Public. Health, 2008:36, 153-160.
34. Popkin B.M., Conde W., Hou N., Monteiro C.: Is there a lag globally in overweight trends for children compared with adults? Obesity (Silver Spring), 2006:14, 1846-1853.
35. Bluher S., Meigen C., Gausche R., Keller E. et al.: Age-specific stabilization in obesity prevalence in German children: a cross-sectional study from 1999 to 2008. Int. J. Pediatr. Obes., 2011:6, e199-206.
36. Ogden C.L., Carroll M.D., Kit B.K., Flegal K.M.: Prevalence of obesity and trends in body mass index among US children and adolescents, 1999–2010. JAMA, 2012:307, 483-490.
37. Olds T., Maher C., Zumin S., Peneau S. et al.: Evidence that the prevalence of childhood overweight is plateauing: data from nine countries. Int. J. Pediatr. Obes., 2011:6, 342-360.
38. Moss A., Klenk J., Simon K., Thaiss H. et al.: Declining prevalence rates for overweight and obesity in German children starting school. Eur. J. Pediatr., 2012:171, 289-299.
39. Mitchell R.T., McDougall C.M., Crum J.E.: Decreasing prevalence of obesity in primary schoolchildren. Arch. Dis. Child, 2007:92, 153-154.
40. Tambalis K.D., Panagiotakos D.B., Kavouras S.A., Kallistratos A.A. et al.: Eleven-year prevalence trends of obesity in Greek children: first evidence that prevalence of obesity is leveling off. Obesity (Silver Spring), 2010:18, 161-166.
41. Schnohr C., Sorensen T.I., Niclasen B.V.: Changes since 1980 in body mass index and the prevalence of overweight among inschooling children in Nuuk, Greenland. Int. J. Circumpolar Health, 2005:64, 157-162.
42. Bae S.G., Kim J.Y., Kim K.Y. et al.: Changes in dietary behavior among adolescents and their association with government nutrition policies in Korea, 2005–2009. J. Prev. Med. Public. Health, 2012:45, 47-59.
43. Fernandes M.M.: A national evaluation of the impact of state policies on competitive foods in schools. J. Sch. Health, 2013:83, 249-255.
44. Andreyeva T., Luedicke J., Tripp A.S., Henderson K.E.: Effects of reduced juice allowances in food packages for the women, infants, and children program. Pediatrics, 2013:131, 919-927.
45. de Onis M., Blossner M., Borghi E.: Global prevalence and trends of overweight and obesity among preschool children. Am. J. Clin. Nutr., 2010:92, 1257-1264.
46. Wabitsch et al.: Unexpected plateauing of childhood obesity rates in developed countries. BMC Medicine, 2014:12, 17.
47. Ulijaszek S.J., Koziel S.: Nutrition transition and dietaryenergy availability in Eastern Europe after the collapse of communism. Economics and Human Biology, 2007:5, 359-369.
48. Oblacinska A., Wroclawska M., Woynarowska B:. Frequencyof overweight and obesity in the school-age population in Poland and health care for pupils with these disorders. Ped. Pol., 1997:72, 241-245.
49. Małecka-Tendera E., Klimek K., Matusik P. et al.: On behalf of the Polish Childhood Obesity Study Group Obesity and Overweight Prevalence in Polish 7- to 9-Year-Old Children. Obesity Research, 2005:13, 964-968.
50. Jarosz M., Szponar L., Rychlik E.: Nadwaga, otyłość, niedożywienie w Polsce. W: Jarosz M (red.). Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Instytut Żywności i Żywienia, 2006, 45-114.
51. Chrzanowska M., Koziel S., Ulijaszek S.J.: Changes in BMIand the prevalence of overweight and obesity in children and adolescents in Cracow, Poland, 1971–2000. Economics and Human Biology, 2007:5, 370-378.
52. Ostrowska-Nawarycz L., Nawarzyc T.: Prevalence ofexcessive body weight and high blood pressure in children and adolescents in the city of Łódź. Kardiol. Pol., 2007:65, 1079-1087.
53. Kozieł S., Kozieł H., Uliaszek S.J.: Parental education, bodymass index and prevalence of obesity among 14 years oldboys between 1987 and 1997 in Wroclaw, Poland. European Journal of Epidemiology, 2000:16, 1163-1167.
54. Felińczak A., Brodziak T.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 13 lat zamieszkałych na terenie Wrocławia. Med. Metab., 2004:8, 70.
55. Oblacińska A., Jodkowska M.: Otyłość u polskich nastolatków-epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa 2007.
56. Radochońska A., Perenc L.: Tendencje przemian w otłuszczeniu u dzieci i młodzieży Rzeszowa. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006:2, 113-121.
57. Mazur A.: Dynamika zmian nadwagi i otyłości u dzieci szkolnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2009.
58. Cole T.J., Bellizzi M.C., Flegal K.M., Dietz W.H.: Establishinga standard definition for child overweight and obesity worldwide: International survey. BMJ, 2000:320, 1240-1243.
59. Mazur J. (red.): Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015.
60. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej na lata 2007–2011. Ministerstwo Zdrowia, 2007.
61. Główny Urząd Statystyczny, Departament Statystki Społecznej. Stan zdrowia ludności Polski w przekroju terytorialnym w 2004 roku. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007.
