Endokrynol. Ped. 2015.14.2.51:47-54
DOI: 10.18544/EP-01.14.02.1556
Przygotowanie dzieci chorych na cukrzycę do prozdrowotnego stylu życia
1Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Pediatrycznego Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
2I Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologicznym Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Słowa kluczowe: Cukrzyca, zachowania prozdrowotne, dzieci
Streszczenie
Wstęp. Cukrzyca typu 1 stwarza wiele problemów związanych z jej przebiegiem, długotrwałością leczenia oraz koniecznością samokontroli. W chorobach o przewlekłym przebiegu edukacja terapeutyczna uzupełnia i wspomaga prowadzone leczenie. Najważniejszym celem edukacji jest przekazanie informacji o chorobie, ale także wpływ na zachowania, postawy i nawyki chorego. Aktywny udział pacjentów w leczeniu i monitorowaniu cukrzycy oraz unikanie czynników, które wywołują powikłania choroby, pozwalają na poprawę jakości ich życia. Cel pracy. Celem badań była ocena przygotowania dzieci z cukrzycą typu 1 do prozdrowotnego stylu życia. Materiał i metoda. Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2014 wśród 110 dzieci chorych na cukrzycę typu 1 w wieku 10–18 lat (średnia wieku 14,09±2,26), leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. W badaniach posłużono się autorskim testem wiedzy o cukrzycy. Wyniki badań. Przeprowadzone badania wskazują na niewystarczające przygotowanie chorych dzieci do prozdrowotnego stylu życia. Badani wykazali się znajomością tylko niektórych zasad kontroli i leczenia choroby. Największy deficyt wiedzy dzieci wykazały w zakresie zasad podawania insuliny i pomiarów glikemii, natomiast miały dużą wiedzę na temat zalecanej diety w cukrzycy oraz zasad postępowania w hipoglikemii. W badaniach ujawniono także wiele zmiennych społeczno-demograficznych, które istotnie różnicują stopień przygotowania chorych dzieci do samoopieki. Wnioski. W badanej grupie co piąte dziecko miało niewielką wiedzę na temat choroby, jej leczenia i samokontroli, co było zależne przede wszystkim od wieku dziecka i czasu trwania choroby.
Wstęp Cukrzyca typu 1 dotyka ludzi w młodym wieku i pomimo dużego postępu medycyny nadal pozostaje chorobą nieuleczalną [1–3]. Choroba ta niesie ze sobą dużo niedogodności, szczególnie dla osób młodych i aktywnych, takich jak: konieczność codziennego monitorowania poziomu glukozy we krwi, przestrzegania diety i insulinoterapii [4–6]. Nastolatki określają cukrzycę jako „trudne, wymagające i nigdy niekończące się zadanie” [7]. Według ustalonych zasad leczenia i opieki nad młodocianymi z cukrzycą leczenie powinno zapewnić im długość i jakość życia nieodbiegającą od ich zdrowych rówieśników [4]. Cukrzyca za późno zdiagnozowana i źle leczona prowadzi do groźnych powikłań, dlatego też w jej leczeniu bardzo ważna jest edukacja zdrowotna, której efekty zależą od dobrej komunikacji z pacjentem [8,9]. Wystąpienie choroby przewlekłej, która będzie towarzyszyć młodej osobie do końca życia, zmusza ją do zaakceptowania własnej trudnej sytuacji. Pacjent musi być zaangażowany w całą terapię, by móc swobodnie funkcjonować w codziennym życiu [10–12]. Cel pracy Celem badań była ocena przygotowania dzieci chorych na cukrzycę do prozdrowotnego stylu życia. Materiał i metoda Badania metodą sondażu diagnostycznego przeprowadzono w roku 2014 wśród 110 dzieci chorych na cukrzycę typu 1, leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. Jako narzędzia badawcze wykorzystano Test sprawdzający wiedzę o chorobie dzieci z cukrzycą, opracowany dla potrzeb pracy, oraz autorską ankietę. Test sprawdzający wiedzę o chorobie zawierał 22 pytania zamknięte dotyczące przygotowania chorego do radzenia sobie z dietoterapią, insulinoterapią, w czasie wystąpienia zaostrzeń choroby oraz oceniające samokontrolę choroby i inne zachowania prozdrowotne pacjentów. Pytania były punktowane następująco: 1 pkt za odpowiedź prawidłową i 0 pkt za odpowiedź błędną. Przyjęto trzy kryteria oceny wiedzy: 0–6 pkt: wiedza niska, 7–15 pkt: przeciętna i 16–22 pkt: wysoka. Badania właściwe zostały poprzedzone pilotażem na grupie 15 osób w celu weryfikacji testu. Analiza uzyskanych wyników wykazała, że wszystkie pytania testu są dla dzieci zrozumiałe, wobec tego nie dokonano w nim żadnych zmian. Kryteriami doboru grupy do badań były: rozpoznanie cukrzycy typu 1, czas trwania choroby minimum jeden rok, wiek dziecka powyżej 10 lat. Zebrany materiał poddano analizie statystycznej z zastosowaniem programu STATISTICA 9. Istotność różnic między badanymi cechami sprawdzano, w zależności od rozkładu wyników, testami: χ2, t-studenta (t), U Manna- -Whitneya (Z) i Fishera (F). Analizę zależności między wybranymi zmiennymi wykonano przy pomocy współczynnika korelacji Spearmana (R). Przyjęto poziom istotności p<0,05. Wyniki badań Badane dzieci były w wieku 10–18 lat (średnia wieku 14,09±2,26 lat). Wśród nich było 53% dziewczynek i 47% chłopców. Miejscem zamieszkania dla 29% z nich była wieś, a dla 79% miasto. Prawie wszystkie dzieci pochodziły z pełnych rodzin (88%) i tylko 12% miało niepełną rodzinę. Mniej niż połowa dzieci (46,4%) pochodziła z małodzietnych rodzin (1–2 dzieci), a pozostałe z rodzin wielodzietnych (3 i więcej dzieci). Sytuacja materialna badanych dzieci w ich subiektywnej ocenie w większości była dobra (58,2%) i bardzo dobra (30%) i tylko 11,8% oceniło ją jako przeciętną, zaś nikt jako złą. Ankietowane dzieci chorowały na cukrzycę od 2 do 7 lat (średnio 4,39±2,72 lat). U co piątego dziecka (20%) współwystępowały inne choroby przewlekłe. Duży odsetek dzieci (68%) mierzył samodzielnie poziom cukru we krwi i robił to regularnie, 21% mierzyło samo, ale nieregularnie, a 11,8% z nich nie mierzyło sobie poziomu cukru we krwi. Również duży procent dzieci (64,5%) samodzielnie i regularnie podawał sobie insulinę, pozostałe 21% podawało insulinę samodzielnie, ale nieregularnie, zaś 14,5% nie podawało sobie samo insuliny. Podobny odsetek badanych (65,5%) regularnie prowadził dzienniczek samokontroli, kolejne 21,8% robiło to niesystematycznie, a 12,7% wcale. Analiza wyników badań za pomocą Testu sprawdzającego wiedzę dzieci o chorobie dowiodła, że 66,3% badanych według przyjętych kryteriów oceny wykazuje wysoką wiedzę o cukrzycy, ale już co piąte dziecko ma niski poziom wiedzy (21,8%). Wyniki prezentuje rycina 1. Kolejny etap badań miał określić rozkład odpowiedzi w poszczególnych pytaniach Testu sprawdzającego wiedzę o chorobie. Na rycinie 2 przedstawiono wyniki szczegółowej analizy wszystkich pytań testu (22). Z analizy wyników testu wynika, że chore dzieci miały największą wiedzę na temat przyczyn choroby (94,5%), postępowania w hipoglikemii (90,0%) i zasad żywienia w cukrzycy (90,0%). Najmniejsza natomiast wiedza badanych dotyczyła prawidłowego poziomu cukru we krwi (46,4%), zasad podawania insuliny (62,7%) oraz zalecanego obuwia dla cukrzyków (62,7%). W prezentowanych badaniach przyjęto założenie, że zmienne społeczno-demograficzne mogą mieć wpływ na przygotowanie dzieci z cukrzycą do samokontroli i samoopieki. W opracowaniu przyjęto pięć zmiennych: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, strukturę rodziny, liczbę posiadanego rodzeństwa i sytuację materialną. Analiza statystyczna ujawniła, że płeć ankietowanych dzieci nie miała istotnego wpływu na ich przygotowanie do prozdrowotnego stylu życia (p>0,05). Natomiast istotnie różnicowały przygotowanie dzieci w tym zakresie: ich wiek (p<0,001), miejsce zamieszkania (p=0,01), struktura rodziny (p<0,001), liczba posiadanego rodzeństwa (p=0,034) i sytuacja materialna (p<0,001). Wyższy poziom przygotowania do życia z chorobą miały dzieci: starsze, mieszkające w dużych miastach, pochodzące z pełnych i mniej licznych rodzin, o dobrych warunkach materialnych. Szczegółowe wyniki prezentuje tabela I. W przeprowadzonych badaniach analizowano także, czy zmienna kliniczna taka, jak czas trwania choroby, jest czynnikiem różnicującym ich stopień przygotowania w tym zakresie. Okazało się, że dłuższy czas trwania choroby istotnie wpływał na lepsze przygotowanie dzieci do samoopieki (p<0,001). Wyniki przedstawiono w tabeli II. Dyskusja Od wielu lat na całym świecie obserwuje się narastającą liczbę nowych zachorowań na cukrzycę typu 1 u dzieci i młodzieży [1–3]. Cukrzycę można skutecznie kontrolować poprzez jej odpowiednie leczenie, a także prozdrowotny styl życia, który ma olbrzymi wpływ na funkcjonowanie chorego dziecka i przebieg terapii [4,11,12]. Aktywny udział pacjentów w leczeniu i monitorowaniu choroby oraz unikanie czynników, które wywołują powikłania choroby, pozwala na poprawę jakości ich życia. W chorobach o przewlekłym przebiegu edukacja terapeutyczna uzupełnia i wspomaga ich leczenie [9]. Najważniejszym celem edukacji jest przygotowanie osoby chorej na cukrzycę do możliwości prowadzenia stylu życia zgodnie z jej świadomym wyborem, opartym na samodzielności, wiedzy, umiejętności postępowania i odpowiedzialności za siebie. Cukrzyca będzie towarzyszyć dziecku przez całe życie, dlatego niezwykle istotne jest przedstawienie choremu argumentów motywujących go do samoopieki i samopielęgnacji [13–20]. Badania i obserwacje kliniczne wskazują, że edukacja znacząco wpływa na obniżenie ryzyka ostrych oraz późnych powikłań cukrzycy, które są przyczyną inwalidztwa i zgonu [8,9]. Przygotowanie do samoopieki wiąże się z okresem, w którym wystąpiła choroba. Niektórzy autorzy twierdzą, że jeżeli dziecko choruje od wczesnego dzieciństwa, choroba staje się wówczas częścią jego życia, dziecko przyzwyczaja się do niej, łatwiej ją akceptuje i jest lepiej przygotowane do radzenia sobie z nią [7,9]. Potwierdziły to również badania własne, w których lepsze przygotowanie do samoopieki prezentowały dzieci z dłuższym czasem chorowania. Wnioski Poziom przygotowania dzieci chorych na cukrzycę do prozdrowotnego stylu życia był zróżnicowany. W badanej grupie co piąte dziecko miało niewielką wiedzę na ten temat. Chore dzieci miały dużą wiedzę dotyczącą zalecanej diety w cukrzycy oraz zasad postępowania w hipoglikemii. Największy deficyt wiedzy dzieci wykazywały w zakresie zasad podawania insuliny i pomiarów glikemii. Dłuższy czas trwania choroby istotnie wpływał na lepsze przygotowanie dzieci do samoopieki. Wiek dziecka, miejsce zamieszkania, liczba posiadanego rodzeństwa, struktura rodziny i jej sytuacja materialna były czynnikami, które także istotnie różnicowały przygotowanie dzieci do radzenia sobie z chorobą.
Piśmiennictwo
1. Noczyńska A.; Cukrzyca typu 1 – choroba przewlekła; Family Medicine & Primary Care Review 2008:8, 2, 439-443
2. Myśliwiec M.; Cukrzyca u dzieci – etiopatogeneza, diagnostyka i terapia; Forum Medycyny Rodzinnej 2007:2, 125- 133
3. Piontek E.; Cukrzyca typu 1 u dzieci i młodzieży – czynniki etiopatogenetyczne, rozpoznawanie i diagnostyka laboratoryjna. Klinika Pediatryczna; Diabetologia 2005:12, 369-374
4. Otto-Buczkowska E.; Cukrzyca w populacji wieku rozwojowego. Nowoczesna insulinoterapia; Wyd. Cornetis Wrocław 2009, 159-163
5. Sobolewska A.; Wpływ aktywności fizycznej i zwyczajów żywieniowych na choroby metaboliczne; Zdrowie Publiczne 2007:117(4), 419-424
6. Ponikowska I., Adamczyk P.; Wysiłek fizyczny – ważny element leczenia cukrzycy typu 1; Wyd. Cornetis Wrocław 2006
7. Dubiel M.; Radzenie sobie ze stresem nastolatków chorujących na cukrzycę; ANNALES UMCS Sectio J 2006:19, 187-197
8. Kołłątaj W.; Ocena parametrów mikrokrążenia obwodowego u nastolatków z cukrzycą typu 1 w pierwszych pięciu latach trwania choroby. Wpływ palenia tytoniu; Endokrynol. Pediat. 2009:2(8), 27-38
9. McCarthy A.M., Lindgren S., Mengeling M.A. et al.; Effects of diabetes on learning in children; Pediatrics 2002:109,1, 18-29
10. Bochniak A.; Zachowania zdrowotne jako element zdrowego stylu życia; Lekarz Wojskowy 2010:88, 2-4
11. Clarke W., Jones T., Revers A. et al.; Assessment and management of hypoglycemia in children and adolescents; Pediatric Diabetes 2008:9, 165-174
12. Głowińska-Olszewska B., Urban M.; System ciągłego monitorowania glikemii w praktyce pediatrycznej; Klin. Pediatr. 2006:14, 77
13. Hood K.K., Huestis S., Maher A. et al.; Depressive symptoms in children and adolescents with type 1 diabetes; Diabetes Care 2006:29, 1389-1391
14. Grabowska A., Urban M., Głowińska B. et al.; Ocena zależności między wyrównaniem metabolicznym cukrzycy typu 1 u dzieci i nastolatków a poziomem przeżywanego lęku oraz zdolnościami poznawczymi; Endokrynol. Ped. 2009:8, 1 (26), 45-53
15. Basińska B.; Skuteczność samokontroli a poziom lęku i depresji u młodzieży chorej na cukrzycę insulinozależną; Zdrowie Psych. 1997:37, 3-4, 157-163
16. Mućko P., Kokoszka A., Skłodowska Z.; Porównanie stylów radzenia sobie z chorobą, występowania objawów depresyjnych i lękowych oraz lokalizacji poczucia kontroli u chorych na cukrzycę typu 1 i 2; Diab. Prakt. 2005:6, 5, 240-249
17. Szymańska S.; Występowanie objawów depresyjnych u młodych diabetyków i ich związek z efektywnością leczenia cukrzycy; Psychiatr. Psychol. Klin. 2007:7, 4, 210-218
18. Cepuch G., Futoma B., Dębska G.; Radzenie sobie ze stresem i poczucie sensu życia adolescenta z cukrzycą typu 1; Family Medicine & Primary Care Review 2010:12, 2, 140-142
19. Florys B., Grabowska A., Głowińska B. et al.; Próba oceny wybranych aspektów stanu emocjonalnego dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 w zależności od wyrównania metabolicznego i stosowanej metody insulinoterapii; Endokrynol. Ped. 2005:4, 4 (13), 31-38
20. Stewart S.M., Rao U., White P.; Depression and diabetes in children; Curr. Opin. Paediatr. 2005:17, 626-631
