Endokrynol. Ped. 13/2014;2(47):35-48
DOI: 10.18544/EP-01.13.02.1484PDF

Subiektywna jakość życia, poczucie własnej wartości i postrzegane wsparcie społeczne u nastolatków z zaburzeniami endokrynnymi

Maria Oleś

Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II


Słowa kluczowe: młodzież, cukrzyca, otyłość, niskorosłość, jakość życia, poczucie wlasnej wartości, wsparcie społeczne

Streszczenie

Wstęp. W ramach tzw. podejścia holistycznego w leczeniu ocena jakości życia w odniesieniu do chorych przewlekle jest szczególnie ważna. Choroba przewlekła w przypadku dzieci i młodzieży stanowi sytuację zagrożenia dla prawidłowego rozwoju fizycznego, psychospołecznego i emocjonalnego. Celem badań jest ocena subiektywnej jakości życia, poczucia własnej wartości i postrzeganego wsparcia społecznego u młodzieży hospitalizowanej z powodu chorób przewlekłych. Materiał i metody. Badania obejmują młodzież w wieku 12–18 lat z cukrzycą typu 1 (N=69), otyłością (N=48) i niskorosłością (N=31) celem uzyskania odpowiedzi na pytania: 1) Jaki jest poziom subiektywnej jakości życia, poczucia własnej wartości i postrzeganego wsparcia społecznego u nastolatków chorych przewlekle? 2) Jaki jest związek pomiędzy poczuciem własnej wartości, wsparciem społecznym i subiektywną jakością życia? W badaniach zastosowano Skalę Jakości Życia dla Młodzieży, Inwentarz Poczucia Własnej Wartości i Skalę Postrzeganego Wsparcia Społecznego. Wyniki. Istnieją różnice pomiędzy grupą młodzieży z cukrzycą, otyłością i niskorosłością w zakresie subiektywnej jakości życia, poczucia własnej wartości i spostrzeganego wsparcia społecznego. Młodzież z otyłością cechuje niższy poziom wsparcia społecznego w porównaniu z nastolatkami z cukrzycą i niskorosłością. Istnieją istotne zależności pomiędzy poczuciem własnej wartości, wsparciem społecznym i subiektywną jakością życia. Podobieństwo i specyfikę badanych zjawisk przedyskutowano w świetle teorii i badań


Wstęp
Okres adolescencji jest czasem intensywnych zmian, zarówno w sferze biologicznej, psychicznej, jak i społecznej [1, 2]. W przypadku chorych przewlekle dzieci i młodzieży na zmiany rozwojowe nakładają się problemy związane ze specyfiką choroby, jej przebiegiem, procesem leczenia oraz różnego typu ograniczeniami [3]. Choroba przewlekła to przedłużający się w czasie stan chorobowy, którego objawy trwają co najmniej trzy miesiące lub dłużej, obejmują swoim zasięgiem jeden lub więcej układów (np. układ oddechowy, wewnątrzwydzielniczy) i mogą w konsekwencji prowadzić do trwałych zmian i zaburzeń zdrowia lub funkcjonowania psychicznego. Za stany chroniczne u dzieci przyjmuje się takie, których czas trwania wynosi ponad trzy miesiące w ciągu roku, które utrudniają normalne funkcjonowanie, zaburzają aktywność dziecka oraz wymagają stałej opieki medycznej [4, s 3]. Cechy wspólne wszelkich chorób przewlekłych, niezależnie od ich rodzaju i specyfiki, wymienia Nowakowska [5], są to: długi czas trwania (kilkanaście tygodni i więcej), przebieg łagodniejszy aniżeli w zachorowaniach ostrych, nieodwracalność zmian o charakterze patologicznym i konieczność stałego leczenia. W ostatnich dziesięcioleciach zauważa się wzrost zachorowań o charakterze przewlekłym. Choroby przewlekłe i ich leczenie, obok dolegliwości bólowych, ograniczeń i restrykcji związanych z terapią, mają szereg negatywnych konsekwencji: powodują ograniczenia w zakresie funkcjonowania i aktywności w życiu codziennym, w zakresie pełnienia ról społecznych, negatywnie rzutują na rozwój fizyczny i psychospołeczny [6, 7]. Choroba negatywnie wpływa na funkcjonowanie, radzenie sobie i ogólne przystosowanie. Stąd ważnym problemem jest ocena jakości życia młodzieży z chorobą przewlekłą, uwzględniająca jej specyfikę oraz potrzeby i zadania rozwojowe związane z wiekiem. W ramach całościowego podejścia do terapii szczególnie ważna wydaje się ocena tego, jak choroba i jej leczenie wpływa na jakość życia młodzieży chorej, w jaki sposób redukować jej negatywne skutki i jak wpływać na poprawę dobrostanu i funkcjonowanie nastolatków. Chodzi o to, by uwzględniać nie tylko parametry medyczne schorzenia, ale i subiektywne doświadczanie choroby i jej leczenia oraz czynniki mające wpływ na zmaganie się z tą sytuacją i proces zdrowienia. Dlatego kategoria jakości życia na stałe weszła w obszar badań empirycznych w odniesieniu do osób chorych [8].
Pojęcie jakości życia w naukach społecznych jest konstruktem szeroko rozpatrywanym i różnorodnie ujmowanym. Jakość życia jest przedmiotem badań zarówno zdrowych, jak i chorych, dzieci, młodzieży i dorosłych. Badacze tego fenomenu najczęściej odwołują się do sposobu rozumienia jakości życia i definicji wypracowanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Według WHO jakość życia to „spostrzeganie przez jednostkę jej pozycji w życiu w kontekście kultury i systemów wartości, w jakich żyje, oraz w relacji do jej celów, oczekiwań, standardów i obaw” [9, s. 1405]. Jakość życia w tym ujęciu ma charakter wielowymiarowy, obejmuje fizyczne zdrowie jednostki, jej stan psychiczny, stopień niezależności, relacje społeczne, przekonania i osobiste poglądy oraz stosunek do ważnych aspektów środowiska. Odnosi się do subiektywnej oceny, która uwzględnia szeroki kontekst kulturowy, społeczny i środowiskowy. Zakresowo jest pojęciem szerokim, obejmuje pozytywne i negatywne strony życia oraz uniwersalny zestaw kategorii do oceny jakości życia [9; por. 10). Koncepcja jakości życia WHO stanowi bazę dla nowych modeli i metod pomiaru [por. 11]. Model teoretyczny jakości życia, dla młodzieży opracowany w Seattle na Uniwersytecie w Waszyngtonie (Seattle Quality of Life Group) pod kierunkiem D. Patricka, nawiązuje do koncepcji i definicji jakości życia WHO. Model ten uwzględnia specyfikę rozwojową i obszary jakości życia ważne dla tego okresu: Poczucie własnego Ja, Relacje społeczne, Środowisko i Ogólne zadowolenie z życia.
Poczucie jakości życia, radzenie sobie z chorobą i adaptacja do choroby przewlekłej w dużym stopniu zależą od posiadanych zasobów, zarówno osobistych jak i pochodzących z zewnątrz. Przykładem tego rodzaju zasobów jest samoocena lub poczucie własnej wartości oraz postrzegane wsparcie społeczne. Samoocena i poczucie własnej wartości stanowią ewaluatywny komponent koncepcji siebie, obok komponentu kognitywnego, jakim jest samowiedza, czyli przekonanie o własnych atrybutach. Komponent ewaluatywny jest pochodną postawy autorefleksyjnej i wyraża to, jak ktoś się czuje, kiedy ocenia samego siebie i posiadane właściwości. Samoocena to czysto emocjonalny składnik koncepcji siebie, zaś poczucie własnej wartości stanowi zreflektowana samoocena, tj. odniesiona do jakiegoś kryterium zewnętrznego, np. systemu wartości, pełnionych ról, sytuacji [12–15]. Poczucie własnej wartości to inaczej poznawcza ocena siebie na podstawie samowiedzy, dokonywana w świetle wartości, oraz towarzyszące temu uczucia [16].
Dużą rolę w zmaganiu z chorobą odgrywa wsparcie społeczne doświadczane przez pacjenta, które może uaktywniać jednostkę do działania i tym samym przyczyniać się do poprawy w zakresie przystosowania, dobrostanu i jakości życia. Wsparcie społeczne, określane jako „zasoby dostarczane przez innych ludzi”, istotnie przyczynia się do poczucia zdrowia i dobrostanu. To inaczej pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych [17], konsekwencje przynależenia do sieci społecznych [18] bądź transakcja, w ramach której dochodzi do wymiany emocjonalnej, instrumentalnej, informacyjnej, oceniającej [House, za: 19, s. 19]. Wsparcie społeczne może mieć różny charakter, jako najbardziej typowe wymienia się wsparcie instrumentalne (udzielanie konkretnej pomocy), informacyjne (dostarczanie informacji bądź porad) i emocjonalne (podtrzymywanie osoby poprzez okazywanie życzliwości, zainteresowania, troski). Dodatkowo wymienia się także wsparcie odczuwane (spostrzegane) i wsparcie otrzymywane [18]. Najczęściej źródłem wsparcia społecznego są osoby z najbliższego otoczenia – rodzice, rodzeństwo, a także rówieśnicy, przyjaciele bądź inne osoby znaczące. Wsparcie społeczne wraz z oceną własnych kompetencji wpływa na ogólne poczucie własnej wartości i dobrostan [20].

Zagadnienie wybranych przewlekłych zaburzeń endokrynnych
Jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych wieku rozwojowego jest cukrzyca typu 1 [21]. Leczenie wymaga stałej kontroli poziomu cukru we krwi, dawkowania insuliny, przestrzegania diety, dawkowania wysiłku fizycznego, stałej samokontroli organizmu i samodyscypliny [21, 22]. Niezwykle ważne jest zapobieganie hiper- i hipoglikemii, które mogą nieść poważne zagrożenie dla zdrowia [23–25]. Hiperglikemia może prowadzić do tzw. kwasicy ketonowej, niebezpiecznej dla życia pacjenta, natomiast hipoglikemia pociąga za sobą stany drgawkowe, nudności, zawroty głowy, zaburzenia nastroju, niepokój, pobudliwość i labilność emocjonalną [24–26]. Choroba zmusza do stosowania się do ścisłych reguł w zakresie odżywiania oraz dawkowania wysiłku fizycznego. Niekiedy konieczna jest hospitalizacja. To wszystko wiąże się z istotnymi ograniczeniami w życiu, jest przyczyną niepokoju i stresu zarówno samych pacjentów, jak i ich rodziców. Realizacja zadań rozwojowych okresu dorastania może być znacznie ograniczona bądź utrudniona. Skutkiem choroby mogą być stany zwiększonego niepokoju, w tym lęk o zdrowie czy obawy o przyszłość, stany depresyjne, zaburzenia odżywiania [4, 23, 27). Specyfika choroby i jej leczenia wymaga dużej samokontroli i samodyscypliny, co z kolei może przyczyniać się do większej dojrzałości i odpowiedzialności młodej osoby. Jednakże istnieje ryzyko nakładania się zaburzeń metabolicznych na zmiany hormonalne okresu dojrzewania i związane z nim przejawy labilności emocjonalnej. Sama choroba nie wiąże się ze stygmatyzacją, ale jej doświadczanie może powodować niepokój i poczucie zagrożenia. Świadomość ograniczeń i ewentualnych skutków w przyszłości dotyczy głównie dalszego kształcenia, wyboru zawodu, podejmowania zadań i ról związanych z wiekiem. Młodzież z cukrzycą ocenia swoje ogólne zdrowie podobnie jak zdrowi rówieśnicy (dobrze kontrolowana cukrzyca wiąże się z dobrą adaptacją), ale wiele poszczególnych objawów choroby współwystępuje z gorszym fizycznym i psychospołecznym funkcjonowaniem [28].
W ostatnich dekadach zaznacza się wzrost różnego rodzaju zaburzeń odżywiania, w tym otyłości, która występuje coraz częściej nie tylko u dorosłych ale również u dzieci i młodzieży. Wynika to z niewłaściwych nawyków żywieniowych jak i z nadmiernej wagi przypisywanej własnemu wyglądowi (wzrost zachorowań na anoreksję i bulimię) [29]. Jednym z najczęściej występujących zaburzeń odżywiania okresu rozwojowego jest otyłość prosta [30]. Zaburzenie to jest wynikiem zakłóconej równowagi między energią z pożywienia a jej zużyciem, co w konsekwencji powoduje jej nadmiar i gromadzenie się tkanki tłuszczowej, nadmierny przyrost masy ciała, przekraczający znacznie normy z uwagi na wiek i wzrost dziecka [31–33]. Jest to inaczej wynik niewłaściwego działania mechanizmów regulujących masę ciała jednostki [34, s. 52]. Według Światowej Organizacji Zdrowia otyłość daje się określić za pomocą wskaźnika BMI (Body Mass Index), który wyraża stosunek masy ciała w kg do kwadratu wzrostu (kg/m2), co możliwia klasyfikację stopnia zaburzenia (BMI od 25,0 do 29,9 wskazuje na nadwagę, BMI od 30,0 wzwyż na otyłość) [35, 36]. Otyłość jest stanem uwarunkowanym polietiologicznie. Wiąże się z czynnikami genetycznymi, środowiskowymi i psychologicznymi, w tym z cechami osobowości. Może być przyczyną różnych dolegliwości natury somatycznej, jak zmęczenie, brak energii, obciążenia dla stawów czy kręgosłupa, dolegliwości serca i inne problemy zdrowotne. Otyłość to także źródło wielu problemów natury psychologicznej, jako że wiąże się ona z pewnym rodzajem stygmatyzacji. Może powodować negatywne reakcje ze strony rówieśników, niechęć i brak akceptacji czy popularności, co z kolei jest przyczyną poczucia osamotnienia [37]. Otyłość może być źródłem obniżonego nastroju i negatywnie wpływać na ogólne samopoczucie i funkcjonowanie w grupie rówieśniczej [38]. Problemy w zakresie aktywności fizycznej mogą powodować poczucie niezdarności, niskiej skuteczności, stany rozdrażnienia lub przygnębienia i prowadzić do obniżonego poczucia własnej wartości [34, 39]. Dzieci i młodzież z otyłością to szczególna grupa ryzyka związanego z postrzeganiem własnych kompetencji i obniżonego poczucia własnej wartości [40]. Teoria i badania wskazują, że stygmatyzacja związana z otyłością ma istotny wpływ na subiektywny dobrostan [por. 8]. Otyłość ma negatywny wpływ na samopoczucie i funkcjonowanie psychospołeczne [30]. Szczególnie ważne wydaje się wsparcie społeczne, ktore jest jednym z predyktorów jakości życia zależnej do zdrowia [42] Fichna P., Korman E., Krause W.: Diagnostyka różnicowa niskorosłości uwarunkwanej niedoborem hormonu wzrostu. Pediatria Praktyczna, 1994:2, 133-155.'>[41].
Z kolei niedobór hormonu wzrostu jest specyficznym zaburzeniem, które nie powoduje typowych objawów i dolegliwości, ale na danym etapie rozwoju wzrost dziecka jest niewystarczający w prównaniu do rówieśników. Budzi to istotne zaniepokojenie zarówno u samych nastolatków, jak i ich rodziców. Upośledzenie w zakresie wzrostu występuje wtedy, gdy wzrost jest istotnie niższy od normy przewidywanej dla danej grupy wieku i płci (wynosi poniżej 3 centyli na siatkach wzrostowych dla dzieci). Postępy w leczeniu umożliwiają skuteczną korektę wzrostu, a tym samym nieodróżnianie się od rówieśników. Zaburzenie to dotyka ok. 3–8% dzieci i młodzieży [42]. Przyczynami są najczęściej czynniki genetyczne, hormonalne (niedobór hormonu wzrostu) lub spowolnienie procesu wzrostu wskutek niektórych chorób czy też przewlekłe niedożywienie [43]. W przypadku znaczącej niskorosłości uwarunkowanej hormonalnie możliwe jest zastosowanie leczenia polegającego na podawaniu hormonu wzrostu [44]. W leczeniu dziecka z niskorosłością chodzi o uzyskanie takiego efektu, aby osiągnąć wzrost zbliżony do norm dla swego wieku. Docelowo ważne jest osiągnięcie takiego wzrostu, by w życiu dorosłym nie wyróżniać się od innych. Leczenie niskorosłości jest ograniczone w czasie, tylko w okresie naturalnego procesu wzrostu, i nie powinno przekraczać czasu jego ukończenia. Niski wzrost może być źródłem wielu problemów natury psychologicznej, zwłaszcza w sytuacji porównywania się z rówieśnikami [45–48]. Problemy takie częściej dotykają chłopców, mogą być przyczyną niskiej samooceny, trudności w kontaktach z rówieśnikami, wycofywania się i izolacji. Tendencje izolacyjne i ucieczkowe w sytuacjach społecznych potęgują często poczucie inności, braku umiejętności społecznych, odczuwanie nieradzenia sobie z powodu niskiego poczucia własnej wartości, a nawet słabsze osiągnięcia szkolne [49, 50, por. 8]. Takie dzieci doświadczają wielu problemów w kontaktach społecznych, mają negatywny obraz siebie i trudności w przystosowaniu [51]. Rzutuje to na ich zadowolenie z życia i poczucie jakości życia [52].
Każde z przedstawionych zaburzeń ma swoją specyfikę, niemniej każde z nich może istotnie rzutować na poczucie własnej wartości i ogólne samopoczucie. W procesie zmagania się z chorobą, zarówno jeśli chodzi o jej specyficzne objawy, dolegliwości, ograniczenia, jak i skutki psychospołeczne, ważne są posiadane zasoby o charakterze właściwości psychicznych i poczucie wsparcia ze strony rodziny i najbliższego otoczenia społecznego. Są to czynniki, które mogą mieć ochronny wpływ na jakość życia nastolatków. W ramach tzw. podejścia holistycznego w leczeniu chorych przewlekle szczególnie ważna jest ocena jakości życia oraz posiadanych zasobów.

Cel badań i badane grupy
Celem badań jest ocena subiektywnej jakości życia, poczucia własnej wartości i postrzeganego wsparcia społecznego młodzieży hospitalizowanej z powodu chorób przewlekłych, takich jak cukrzyca typu 1, otyłość oraz niskorosłość. Przede wszystkim chodzi o analizę porównawczą badanych grup w zakresie tych zmiennych jak też analizę współzależności między nimi. Badania te stanowią kontynuację analiz porównawczych dotyczących jakości życia i zmiennych psychologicznych młodzieży chorej przewlekle [53]. Doniesienia z literatury są zróżnicowane, jeśli chodzi o poczucie jakości życia dzieci i młodzieży z chorobami o charakterze przewlekłym.
Przebadano trzy grupy hospitalizowanych nastolatków w Klinice Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej UM w Lublinie (N=148) w wieku 11–18 lat (M=14,43, SD=1,79): osoby leczone z powodu cukrzycy typu 1 (N = 69; 40K, 29M, średnia wieku M = 14, 68, SD = 1,82), młodzież z otyłością (N=48; 30K, 18M, średnia wieku M=13,87, SD=1,78) oraz osoby hospitalizowane z powodu niskorosłości (N=31; 13K, 18M, średnia wieku M=14,74, SD=1,57).

Metody
Skala Jakości Życia dla Młodzieży (SJŻ-M) jest polską wersja metody pomiaru subiektywnej jakości życia dzieci i młodzieży w wieku 11–18 lat – Youth Quality of Life Instruments (YQOL-R) [54]. Zgodnie z modelem obejmuje cztery obszary:
I. Poczucie własnego Ja – tj. uczucia względem siebie, takie jak: wiara w siebie, zdrowie fizyczne, psychiczne i duchowe.
II. Relacje społeczne – tj. relacje z innymi: rodziną, rówieśnikami, przyjaźń, wsparcie społeczne, wolność, aktywność wraz z innymi i pomaganie innym.
III. Środowisko, szeroko rozumiane – jako źródło możliwości oraz przeszkód, jeśli chodzi o różne formy działania, ale też możliwości kształcenia się, bezpieczeństwe, perspektyw na przyszłość, oraz w wąskim rozumieniu – jako najbliższe sąsiedztwo czy zasoby finansowe.
IV. Ogólne zadowolenie z życia – jako zadowolenie, radość z życia oraz poczucie sensu życia.
Skala Jakości Życia dla Młodzieży (SJŻ-M) w tłumaczeniu i opracowaniu własnym [55] służy do oceny subiektywnej jakości życia zdrowych, chorych i niepełnosprawnych nastolatków. Główna część metody składa się z 41 twierdzeń, które ujmują „spostrzeganie swej pozycji w życiu”. Przykłady twierdzeń: 1. Jestem zadowolony/a z tego, jak wyglądam. 2. Mam poczucie, że większość dorosłych traktuje mnie sprawiedliwie. Metoda posiada satysfakcjonujące właściwościowości psychometryczne, cechuje się także dobrą stałością i trafnością [55].
Inwentarz Poczucia Własnej Wartości stanowi polską adaptację Coopersmith Self-Esteem Inventory (CSEI) do pomiaru oceniających postaw w stosunku do różnych dziedzin własnego Ja [14, 56]. Poczucie własnego Ja to, obok samooceny, ewaluatywny aspekt koncepcji siebie, kształtowany w ciągu rozwoju i będący przejawem wartościowania siebie w odniesieniu do jakiegoś kryterium zewnętrznego, np. w porównaniu do innych [20].
Polska wersja inwentarza w opracowaniu Juczyńskiego (2005) składa się z 24 pozycji testowych z możliwością odpowiedzi w wersji A na skali 2-stopniowej (tak, to mnie dotyczy i nie, to mnie nie dotyczy), zaś w wersji B na skali 4-stopniowej od 0 do 3 (tak, raczej tak, nie, raczej nie). Ujmuje poczucie własnej wartości w czterech obszarach: poczucia własnej wartości w rodzinie, w towarzystwie, w szkole i poczucia wartości osobistej, i może być stosowana od 8 roku życia wzwyż. Analiza czynnikowa z rotacją Varimax potwierdziła strukturę inwentarza. Metoda została znormalizowana, normy w skali stenowej odnoszą się do wskaźnika globalnego [57].
Wielowymiarowa Skala Spostrzeganego Wsparcia Społecznego, czyli Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS), jest skalą oceny postrzeganego wsparcia społecznego przez dzieci i młodzież [58]. Najogólniej wsparcie społeczne to pomoc dostępna w sytuacjach trudnych. Inaczej są to zasoby jednostki, będące efektem przynależności do określonej grupy społecznej i skutkiem interakcji z innymi oraz rezultatem zaspokojenia potrzeb w sytuacjach trudnych przez osoby znaczące lub określone grupy odniesienia. Metoda ta służy do oceny wsparcia społecznego pochodzącego z trzech źródeł: ze strony rodziny, przyjaciół oraz innych osób znaczących. Polska wersja skali w tłumaczeniu i opracowaniu własnym [55], tak jak oryginał, składa się z 12 twierdzeń, po 4 pytania w każdej z 3 podskal i 5-stopniowej skali odpowiedzi (od zupełnie nie zgadzam się po całkowicie zgadzam się). Przeprowadzona analiza czynnikowa potwierdziła trójczynnikową strukturę skali [59, 58]. Metoda cechuje się także dobrymi wskaźnikami trafności. Istotne korelacje między podskalami oraz miarami lęku i depresji świadczą o dobrej trafności teoretycznej [60]. Właściwości psychometryczne polskiej wersji skali są wysoce satysfakcjonujące. W badaniu uzyskuje się trzy wskaźniki szczegółowe oraz wskaźnik globalny ogólnego postrzeganego wsparcia społecznego. Wskaźniki szczegółowe mieszczą się w granicach 4–20, natomiast globalny 12–60. Z uwagi na jej prostotę i małą liczbę pytań może być stosowana u dzieci i młodzieży, osób zdrowych jak i grup klinicznych do oceny psychospołecznego funkcjonowania oraz jego uwarunkowań.

Wyniki
Poczucie jakości życia młodzieży
Podstawą analiz porównawczych w zakresie subiektywnej jakości życia młodzieży chorej przewlekle są wyniki w Skali Jakości Życia zastosowanej w badaniach (tab. I). Ponieważ nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w zakresie subiektywnej jakości życia z uwagi na zmienną płci, analizy porównawcze przeprowadzono dla dziewcząt i chłopców łącznie.

Poczucie jakości życia badanych osób różni się, jeśli chodzi o wskaźnik globalny subiektywnej jakości życia. Najniższy poziom charakteryzuje młodzież z otyłością, a istotne różnice między grupami w tym zakresie dotyczą osób z otyłością na korzyść badanych z cukrzycą. Istotne różnice występują także w obszarzu Poczucia własnego Ja oraz Relacji społecznych. Oznacza to, że nastolatków z otyłością cechuje istotnie niższa ocena własnego życia w porównaniu z osobami z cukrzycą, istotnie niższe zadowolenie ze swego zdrowia fizycznego i samopoczucia psychicznego, mniejsza wiara w siebie i swoje możliwości (istotne różnice miedzy grupą z otyłością a pozostałymi) oraz istotnie niższy poziom zadowolenia z relacji z innymi – z rodziną, rówieśnikami, z podejmowanych wspólnie działań czy uczestniczenia w życiu społecznym, a także niższy poziom wsparcia ze strony dorosłych w porównaniu z badanymi z cukrzycą. Różnice dotyczące badanych sfer jakości życia ilustruje rycina 1.

Warto zaznaczyć, że młodzież we wszystkich trzech grupach uzyskała najwyższe wyniki w zakresie obszaru Środowiska, a najniższe w obszarze Poczucia własnego Ja. Młodzież z cukrzycą uzyskała istotnie wyższe wyniki w porównaniu z młodzieżą z otyłością we wszystkich obszarach z wyjątkiem obszaru Ogólne zadowolenie z życia i obszaru Środowiska. Poziom subiektywnej jakości życia w trzech grupach badanej młodzieży jest niższy w porównaniu z rezultatami uzyskanymi w badaniach skalą oryginalną [54]. Szczególnie niskie wyniki odnoszą się do obszaru Poczucia własnej wartości i Relacji społecznych w grupie z otyłością. Największe podobieństwo w zakresie subiektywnej jakości życia w badanych grupach młodzieży dotyczy obszaru Środowiska. Oznacza to, że badaną młodzież, niezależnie od typu choroby, cechuje podobny poziom zadowolenia z możliwości i przeszkód w środowisku pod względem angażowania się i aktywności, kształcenia, poczucia bezpieczeństwa, perspektyw na przyszłość czy zadowolenia z najbliższego sąsiedztwa i możliwości finansowych.

Poczucie własnej wartości badanej młodzieży – analiza porównawcza
Analizy międzygrupowe w zakresie poczucia własnej wartości opierają się na wynikach uzyskanych w badaniu Inwentarzem Poczucia Własnej Wartości (CSEI) (tab. II).

Młodzież z cukrzycą typu 1 charakteryzuje najwyższy poziom globalnego poczucia własnej wartości oraz istotnie wyższe wyniki w trzech obszarach: Ja towarzyskie, Ja w szkole oraz Ja osobiste w porównaniu do osób z otyłością. Oznacza to, że młodzież z cukrzycą wyżej ocenia swoje kompetencje i znaczenie w odniesieniu do innych. W zakresie poszczególnych obszarów pacjentów z cukrzycą cechuje większa pewność siebie, zaufanie we własne możliwości i umiejętności, poczucie większej akceptacji i sympatii ze strony rówieśników, poczucie większego zrozumienia i akceptacji ze strony rodziców oraz wyższy poziom zadowolenia związany z funkcjonowaniem w roli ucznia oraz wypełnianiem swoich obowiązków szkolnych w porównaniu do nastolatków z otyłością. Natomiast brak jest statystycznie istotnych różnic pomiędzy grupą badanych z otyłością i niskorosłością, co wskazuje na zbliżony poziom poczucia własnej wartości nastolatków leczonych z powodu niskorosłości do uzyskanego przez osoby z otyłością. We wszystkich grupach najniższy wskaźnik dotyczy towarzyskiego poczucia własnej wartości, szczególnie niski wynik cechuje w tym obszarze młodzież z otyłością. Wskazuje to na niskie poczucie własnej wartości młodzieży z otyłością w obszarze funkcjonowania społecznego w grupie rówieśniczej, na obniżone poczucie bycia lubianym i akceptowanym przez rówieśników. Globalny poziom poczucia własnej wartości badanych grup obrazuje ryc. 2: najniższy poziom ogólnego poczucia własnej wartości prezentują osoby z otyłością, niewiele wyższy osoby z niskorosłością, najwyższy zaś badani z cukrzycą (9 sten).



Postrzegane przez nastolatków wsparcie społeczne
Kolejne pytanie dotyczyło różnic w zakresie postrzeganego wsparcia społecznego badanych grup młodzieży. Tabela III prezentuje wyniki analiz porównawczych.

Najwyższy poziom wsparcia społecznego ujawniają badani z cukrzycą, zaś najniższy grupa młodzieży z otyłością. Badani nastolatkowie postrzegają wsparcie ze strony rodziny i osób znaczących jako szczególnie ważne. Można twierdzić, że źródłem ich największego wsparcia są właśnie rodzice i rodzeństwo oraz inne ważne osoby w ich życiu. Poziom postrzeganego wsparcia społecznego z trzech branych pod uwagę źródeł obrazuje rycina 3.

Grupa młodzieży z otyłością wykazuje względnie niski poziom postrzeganego wsparcia ze strony rodziny, przyjaciół i osób znaczących. Najwyższy poziom wsparcia społecznego cechuje młodzież z cukrzycą. Badani z niskorosłością postrzegają największe wsparcie ze strony rodziny w porównaniu z młodzieżą otyłą. Młodzież z otyłością i niskorosłością wykazuje niski poziom wsparcia ze strony przyjaciół i osób znaczących. Najmniej wsparcia ze strony rodziny, przyjaciół i osób znaczących doświadczają badani z otyłością, najwięcej osoby z cukrzycą. Osoby z niskorosłością postrzegają podobnie wysoki poziom wsparcia ze strony rodziny jak badani z cukrzycą.
Nastolatkowie z cukrzycą postrzegają względnie wyższy poziom wsparcia ogólnego, badani z otyłościa mają poczucie, że otrzymują mniej wsparcia ze strony innych.

Zależności pomiędzy subiektywną jakością życia, poczuciem własnej wartości i wsparciem społecznym
Analiza korelacji pomiędzy badanymi zmiennymi wskazuje, że wszystkie zależności są istotne statystycznie (tab. IV).

Subiektywna jakość życia, poczucie własnej wartości i postrzegane wsparcie społeczne wykazują liczne dodatnie zależności. Wszystkie korelacje są istotne statystycznie na poziomie p<0,001 lub p<0,01. Najwyższy współczynnik korelacji dotyczy ogólnego poziomu subiektywnej jakości życia i globalnego poczucia własnej wartości (44% wspólnej wariancji). Poczucie własnej wartości koresponduje ze wszystkimi czterema wymiarami jakości życia: z Ogólnym zadowoleniem z życia, z Poczuciem własnego Ja, z obszarem Relacji społecznych i Środowiska. Korelacje pomiędzy tymi obszarami jakości życia i wsparciem społecznym są także istotne statystycznie, chociaż współczynniki są nieco niższe. Związek pomiędzy ogólnym poczuciem własnej wartości i wskaźnikiem globalnym postrzeganego wsparcia społecznego jest na poziomie umiarkowanym (20% wariancji wspólnej). Zależności te wskazują na silne powiązanie poczucia własnej wartości z ogólnym zadowoleniem z życia oraz z zadowoleniem z poszczególnych sfer jakości życia. Można sądzić, że im większe poczucie własnej wartości, tym większe zadowolenie i lepsza ocena własnego życia, większe poczucie sensu życia, zadowolenie z relacji z innymi, z możliwości jakie stwarza środowisko. Są to zależności dwustronne, a więc można też sądzić, że im większa satysfakcja z życia w ogóle, im większe zadowolenie z życia i poczucie jego wartości oraz im większa satysfakcja z relacji z innymi i z warunków środowiska, tym wyższy jest poziom samooceny i przekonanie o własnej wartości. Podobnie jest w przypadku zależności pomiędzy postrzeganym wsparciem społecznym a poczuciem jakości życia – im wyższy poziom doświadczanego wsparcia, zwłaszcza ze strony rodziny, tym wyższy poziom subiektywnej jakości życia, zarówno w sensie ogólnym jak w poszczególnych wymiarach, a szczególnie znacząca zależność dotyczy obszaru Relacji społecznych.
 
Wnioski i dyskusja wyników
Rezultaty przeprowadzonych analiz dają się ująć w postaci kilku wniosków:
1) Istnieje brak statystycznie istotnych różnic z uwagi na płeć w poziomie subiektywnej jakości życia w trzech grupach badanej młodzieży.
2) Młodzież z cukrzycą, otyłością i niskorosłością różni się w poziomie subiektywnie postrzeganej jakości życia: najwyższy wskaźnik ogólny oraz w poszczególnych obszarach charakteryzuje badanych z cukrzycą.
3) Najniższy ogólny poziom jakości życia cechuje nastolatki z otyłością. Najbardziej istotna różnica (p<0,001) między grupami dotyczy obszaru własnego Ja.
4) Ogólnie badani wykazują obniżone poczucie jakości życia, ale dotyczy to zwłaszcza nastolatków z otyłością.
5) Młodzież z cukrzycą wykazuje wyższy poziom poczucia własnej wartości w porównaniu do młodzieży z otyłością. Brak istotnych różnic w zakresie poczucia własnej wartości między grupą badanych z otyłością a niskorosłością.
6) Młodzież z otyłością spostrzega mniej wsparcia ze strony otoczenia społecznego w porównaniu do młodzieży z cukrzycą.
7) Istnieją pozytywne i istotne statystycznie zależności pomiędzy samooceną, wsparciem społecznym i subiektywną jakością życia.
Brak istotnych różnic w zakresie subiektywnej jakości życia z uwagi na płeć jest wynikiem interesującym, zwłaszcza gdy rezultaty niektórych badań wskazują, że dziewczęta uzyskują niższe wyniki w porównaniu z chłopcami [28]. Międzygrupowe analizy porównawcze dowodzą, że młodzież z cukrzycą cechuje wyższy poziom subiektywnej jakości życia, zwłaszcza w porównaniu do badanych z otyłością. Czy to oznacza satysfakcjonujący wynik i wskazuje na umiarkowanie korzystną ocenę własnej jakości życia tej grupy pacjentów? Wśród badań dotyczących oceny jakości życia dzieci i młodzieży z cukrzycą obserwuje się zróżnicowane rezultaty, wiele z nich ujawnia niższe poczucie jakości życia w porównaniu ze zdrowymi [8, 11, 61, 62]. A zatem warto zastanowić się, dlaczego grupa ta wypada lepiej w porównaniu do dwóch pozostałych, a zwłaszcza nastolatków z otyłością? Niewątpliwie cukrzyca jest chorobą, która może wiązać się z poważnym ryzykiem, zwłaszcza w przypadku nieprzestrzegania ścisłych reguł leczenia, diety, zasad dotyczących trybu życia czy kontroli medycznej. Stąd wymaga szczególnego postępowania, a poluźnienie tych zasad może wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla samopoczucia, zdrowia, a nawet życia. Być może to zagrożenie sprawia, że dzieci i młodzież z cukrzycą otaczani są większą troską ze strony rodziców i opiekunów, że doświadczają różnych form wsparcia, zarówno emocjonalnego jak i instrumentalnego, a nawet pewnej nadopiekuńczości. Badania Moreiry i in. [63] wykazują, że poziom jakości życia zależnej od zdrowia wiąże się z lepszym przystosowaniem rodziców, również do sytuacji choroby dziecka, z większą spójnością rodziny, sprawną komunikacją i z ogólnie lepszym funkcjonowaniem rodziny. Czynniki te sprawiają, że rodzina może stanowić mocne źródło wsparcia dla dzieci chorych [64]. Sprzyjający klimat rodziny i wsparcie przyczyniają się do lepszej adaptacji dziecka do choroby, akceptacji ograniczeń i minimalizowania skutków ubocznych choroby w postaci zaburzeń emocjonalnych, na które szczególnie podatna jest młodzież w okresie adolescencji [65, 66]. Najwyższy poziom doświadczanego wsparcia cechuje właśnie młodzież z cukrzycą, dotyczy to głównie wsparcia ze strony rodziny. Warto zwrócić uwagę, że cukrzyca jest chorobą, która stanowi duże wyzwanie dla rodziców, a przede wszystkim dla chorych. Konieczność dostosowania się do rygorów i niezbędna samokontrola nastolatka wiąże się z ograniczeniami i dyscypliną, ale jednocześnie przyczynia się do wzrostu poczucia panowania nad sobą, kompetencji i tym samym większej dojrzałości. Być może poszerzanie zakresu własnych kompetencji i niezależności sprawia, że wzrasta poczucie sprawczości i własnej skuteczności, która wiąże się z samooceną i poczuciem własnej wartości i jakości życia.
Czy otyłość jest zaburzeniem, które nie spotyka się z wystarczającym zrozumieniem, akceptacją i wsparciem ze strony najbliższego otoczenia? Istotnie niższe poczucie jakości życia nastolatków z otyłością być może uwarunkowane jest specyfiką tego zaburzenia. Młodzież z cukrzycą, pomimo ograniczeń, stara się prowadzić normalne życie, choroba nie zawsze ujawnia się otoczeniu i zasadniczo nie wiąże się ze stygmatyzacją. Inaczej jest w przypadku otyłości, która często jest przedmiotem krytyki, ośmieszania, dezakceptacji, zwłaszcza ze strony rówieśników, a nawet wykluczania. Osoby z otyłością często same wycofują się z kontaktów czy aktywności grupowej, np. z gier zespołowych, z uwagi na poczucie mniejszej sprawności i szybką męczliwość. Stąd mogą mieć poczucie izolacji i osamotnienia. Ponadto im większy stopień nadwagi i otyłości, tym większe ryzyko powikłań w obrębie, np. układu sercowego czy kostnego. Ryzyko i występowanie powikłań wiąże się z istotnie niższym poczuciem jakości życia. Wyniki badań dzieci i młodzieży z otyłością potwierdzają istotnie niższy poziom globalnej samooceny i jakości życia [67]. Obniżone poczucie własnej wartości dotyczy zwłaszcza obszaru kompetencji fizycznych, wyglądu i funkcjonowania społecznego. Nadwaga i otyłość mają także duży związek z jakością życia zależną od zdrowia, przede wszystkim w obszarze fizycznego funkcjonowania i poczucia ogólnego stanu zdrowia [68]. Dzieci i młodzież z otyłością charakteryzuje niższy poziom jakości życia w porównaniu nie tylko ze zdrowymi rówieśnikami, ale też z osobami z różnego rodzaju problemami w zakresie zdrowia, jak niepełnosprawność ruchowa czy nadpobudliwość psychoruchowa [11], bóle głowy [8]. Z kolei porównanie osób z otyłością i niskorosłością wskazuje na brak istotnych różnic w zakresie subiektywnej jakości życia i samooceny. U osób niskorosłych poczucie jakości życia i własnej wartości pozostają również na względnie niskim poziomie. Jak wskazują badania Theunissen i in. [69], jakość życia i samoocena dzieci niskorosłych jest niższa w porównaniu z grupą kontrolną, co więcej, nie wzrasta istotnie po zastosowaniu leczenia hormonem wzrostu. Można zatem przypuszczać, że niski wzrost jest czynnikiem, z którym wiąże się poczucie inności, a nawet brak akceptacji siebie w stosunku do rówieśników odznaczających się wzrostem zgodnym z normą dla wieku. Może to być przyczyną negatywnych emocji, mniejszej pewności siebie, mniej satysfakcjonujących relacji z innymi czy też zachowań kompensacyjnych. Negatywne stereotypy dotyczące niskorosłości stwarzają potencjalne źródło psychicznego stresu dla dziecka i rodziny. Chociaż badania Sandberga [70] wskazują, że adaptacja psychologiczna u osób niskorosłych jest w większości nie do odróżnienia od innych – dzieci, młodzieży czy dorosłych. Według nich niski wzrost jako właściwość fizyczna ma stosunkowo małą moc predykcyjną, jeśli chodzi o psychospołeczne przystosowanie jednostki czy jakość życia. Według innych badań wzrost jest istotnym predyktorem jakości życia, dla leczonych hormonem wzrostu – predyktorem pozytywnym, dla dzieci z niskorosłością nieleczonych hormonem wzrostu – predyktorem negatywnym. W porównaniu ze zdrowymi niski wzrost ma negatywny wpływ na jakość życia zależną od zdrowia [71]. Analizując uzyskane wyniki pod kątem zakresu porównań, warto przytoczyć badania Norby i in. [72] młodzieży z diagnozą astmy, cukrzycy, niskorosłości i młodzieńczego zapalenia stawów. Według nich najniższe poczucie jakości życia cechowało grupę z młodzieńczym zapaleniem stawów, najwyższe zaś badanych z niskorosłością. Te wyniki sugerowałyby istotny wpływ dolegliwości bólowych związanych z chorobą na stan zdrowia, ogólne funkcjonowanie i poczucie jakości życia. Niskorosłość jako taka nie wiąże się z dolegliwościami bólowymi, mogą one jednak wystąpić w trakcie podawania hormonu wzrostu. Leczenie hormonem wzrostu z kolei stwarza nadzieję i szansę na dorównanie wzrostem rówieśnikom, stąd osoby niskorosłe uzyskały względnie dobre rezultaty w stosunku do pozostałych grup.
Podsumowując rezultaty międzygrupowych analiz porównawczych, młodzież z cukrzycą, w przeciwieństwie do badanych z otyłością, cechuje wyższy poziom poczucia jakości życia, samooceny i postrzeganego wsparcia społecznego wraz z wyższym poziomem kontroli nad chorobą i jej objawami oraz brakiem stygmatyzacji. Młodzież z niskorosłością nie różni istotnie pod względem subiektywnej jakości życia, poczucia własnej wartości i wsparcia społecznego w porównaniu do młodzieży z cukrzycą. Największe podobieństwo było między grupami nastolatków z otyłością i niskorosłością w zakresie badanych zmiennych. Do pewnego stopnia może się to wiązać z faktem stygmatyzacji, być może także z deficytem co do umiejętności społecznych ważnych dla pozyskiwania potrzebnego wsparcia społecznego czy ze stosowaniem mniej adaptacyjnych sposobów radzenia. Warto sprawdzić to w badaniach różnych grup młodzieży chorej przewlekle.
Pozytywne zależności pomiędzy samooceną, poczuciem własnej wartości i jakością życia młodzieży chorej przewlekle potwierdzają badania m. in. Novato i in. [73] – zależność jest dodatnia, tzn. im wyższa samoocena, tym wyższe poczucie jakości życia młodzieży z cukrzycą. Podobnie silny związek stwierdza się między samooceną i wsparciem społecznym [74]. Uzyskane rezultaty skłaniają do sformułowania postulatu budowania pozytywnego obrazu siebie, kształtowania samooceny i poczucia własnej wartości młodzieży z różnego typu chorobami przewlekłymi bądź ograniczeniami w zakresie zdrowia. Jest to ważne przesłanie dla rodziców i osób sprawujących opiekę nad chorymi dziećmi. Podobnie jest jeśli chodzi o konieczne wsparcie niezbędne w okresie zmagania się z chorobą, w procesie leczenia i adaptacji do choroby, która, jak w przypadku cukrzycy, trwa całe życie. Poczucie własnej wartości i wsparcie społeczne to zmienne, które mogą pełnić rolę czynników chroniących przed wystąpieniem zaburzeń emocjonalnych i wspierających jakość życia.

Piśmiennictwo

1. Obuchowska I.: Adolescencja. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. PWN, Warszawa 2000, 163-185.

2. Oleszkowicz A.: Kryzys młodzieńczy – istota i przebieg. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,Wrocław 1995.

3. Pilecka W.: Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Problemy psychologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

4. Brown R.T., Daly B.P., Rickel A.U.: Chronic Illness in Children and Adolescents. Advances in Psychotherapy. Evidence-Based Prac-tice. Hogfree & Huber Publishers, Cambridge 2007.

5. Nowakowska M.: Psychologiczne aspekty chorób przewlekłych, trwałego upośledzenia zdrowia oraz chorób nieuleczalnych i za-grażających życiu. W: M. Jarosz (red.), Psychologia Lekarska. PZWL, Warszawa 1983, 343-362.

6. Maciarz A.: Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2006.

7. Pilecka W.: Choroba przewlekła w życiu i rozwoju dziecka. W: W. Pilecka, P. Majewicz, A. Zawadzki (red.), Jak wspomagać psychos-połeczny rozwój dzieci niepełnosprawnych somatycznie. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 1999, 23-36.

8. Oleś M.: Jakość życia młodzieży w zdrowiu i w chorobie. Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2010a.

9. The WHOQOL Group: The World Health Organization Quality of Life Assessment (WHOQOL): Position Paper from the World Health Organization. Social Science and Medicine, 1995:41, 1403-1409.

10. Trzebińska E.: Psychologia pozytywna. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

11. Patrick D.L., Edwards T.C., Topolski T.D.: Adolescent Quality of Life, Part II: initial validation of a new instrument. Journal of Adoles-cence, 2002:25, 287-300.

12. Brown J.D., Marshall M.A.: Self-Esteem: It’s Not What You Think. Psychological Review. http://faculty.washington.edu/jdb/articles/Self-Esteem%20Draft.pdf

13. Campbell J.D.: Self-esteem and clarity of self-concept. Journal of Personality and Social Psychology, 1990:59, 538-549.

14. Coopersmith S.: The antecedent s of self-esteem. W: H. Freeman, San Francisco 1967.

15. Oleś P.: Wprowadzenie do psychologii osobowości. Wydanie nowe. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.

16. Oleś P.: Poczucie godności – teoria i badania. W: A. Królikowska, Z. Marek (red.), Refleksje nad godnością człowieka. Wyższa Filo-zoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Kraków 2007, 119-127.

17. Sęk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001.

18. Sęk H., Cieślak R.: Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004, 11-28.

19. Kacperczyk A.: Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjne. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006.

20. Harter S.: Causes and Consequences of Low Self-Esteem in children and Adolescents. W: R.F. Baumeister (Ed.), Self-esteem. The puzzle of low self-regard. Plenum Press, New York & London 1993, 87-115.

21. Szewczyk L., Wiśniowiecka M.: Pomoc psychologiczna dziecku choremu na cukrzycę w zależności od dominująceych cech os-obowości i jakości prowadzonej samokontroli. W: L. Szewczyk, M. Skowrońska (red.), Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Emu, Warszawa 2003, 127-135.

22. Bond G.G., Aiken L. S., Somerville S.C.: The health belief model and adolescents with insulin dependent diabetes mellitus. Health Psychology, 1992:11, 190-198.

23. Symonides-Ławecka A.: Cukrzyca u dzieci. PZWL, Warszawa 2000.

24. Szewczyk L.: Psychiczne następstwa zaburzeń somatycznych u dzieci i młodzieży. W: A. Papierkowski (red.), Choroby wieku rozwo-jowego. PZWL, Warszawa 1987, 391-396.

25. Drotar D.: Psychological Interventions in Childhood Chronic Illness. APA, Washington 2006.

26. Clarke W., Jones T., Rewers A., Dunger D., Klingensmith G.: Assessment and management of hipoglikemia in children and adoles-cents with diabetes. Pediatric Diabetes, 2008:9, 165-174.

27. Hood K.K., Huestis S., Maher A., Butle D., Volkening L., Laffel L.M.B.: Depressive symptomms in Children and Adolescents With Type 1 Diabetes. Diabetes Care, 2006:29, 1389-1391.

28. Graue M., Wentzel-Larsen T., Hanestad B.R., Bätsvik B., Søvik O.: Measuring self-reported, health-related, qual;ity of life in adoles-cents with type 1 diabetes using both generic and disease-specific instruments. Acta Paediatrica, 2003:92, 1190-1196.

29. Adair C.E., Marcoux G.C., Cram B.S., Ewashen C.J., Chafe J., Cassin S.E., Pinzon J., Gusella J.L., Geller, Scattolon Y., Fergusson P., Styles L., Brown K.E.: Development and multi-site validation of a new condition-specific quality of life measure for eating disorders. Health and Quality of Life Outcomes, 2007:5, 1-14.

30. Schwimmer J.B., Burwinkle T.M., Varni J.W.: Health-Related Quality of Life of Severely Obese Children and Adolescents. JAMA, 2003:289, 1813-1819.

31. Komorowski J., Pawlikowski M.: Otyłość i jadłowstręt psychiczny. W: M. Pawlikowski (red.), Zarys endokrynologii klinicznej. PZWL, Warszawa 1996, 244-253.

32. Oblacińska A., Woynarowska B.: Otyłość. IMiD, Warszawa 1995.

33. Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L.: Otyłość. Zapobieganie i leczenie. PZWL, Warszawa 2006.

34. Ogińska-Bulik N.: Psychologia nadmiernego jedzenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.

35. Abraham S., Llevelyn-Jones D.: Bulimia i anoreksja. Prószyński i S-ka, Warszawa 1997.

36. Łuszczyńska A.: Nadwaga i otyłość. Interwencje psychologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

37. Wiśniowiecka M., Szewczyk L.: Poczucie osamotnienia u dzieci z otyłością. W: L. Szewczyk, A. Kulik (Red.). Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Psychosomatyka TN KUL, Lublin 2001, 27-38.

38. Gutowska-Wyka A.: Psychologiczny model błędnego koła – przyczyny czy konsekwencje nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. W: A. Kulik, L. Szewczyk (red.). Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości, T. IX, Psychospołeczne następstwa choroby somatycznej u dzieci TN KUL, Lublin 2007, 73-88.

39. Radoszewska J.: Z badań nad tożsamością osób otyłych. Nowiny Psychologiczne, 1994:4, 87-90.

40. Pinhas-Hamiel O., Singer S., Pilpel N., Fradkin A., Modan D., Reichman B.: Health-related quality of life among children and adoles-cents: associations with obesity. International Journal of Obesity, 2006:30, 267-272.

41. Zeller M.H., Modi A.C.: Predictors of Health-Related Quality of Life in Obese Youth. Obesity, 2006:14, 122-130.[42] Fichna P., Korman E., Krause W.: Diagnostyka różnicowa niskorosłości uwarunkwanej niedoborem hormonu wzrostu. Pediatria Praktyczna, 1994:2, 133-155.

43. Krawczyński M., Kałużny Ł., Ignyś I., Wysocka-Gryczka K.: Niskorosłość u dzieci z przewlekłymi chorobami przewodu pokarmowe-go. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 2004:6, 19-22.

44. Wit J.M., Reiter E.O., Ross J.L., Saenger P.H., Savage M.O., Rogol A.D., Cohen P.: Idiophatic short stature: management and growth hormone treatment. Growth Hormone, 2008:18, 111-135.

45. Hunt L., Hazen R.A., Sandberg D.E.: Perceived versus measured height. Hormone Research, 2000:53, 129-138.

46. Noeker M.: Management of Idiophatic Short Stature: Psychological Endpoints, Assessment Strategies and Cognitive-Behavioral Intervention. Hormone Research, Supl. 1, 2009:71, 75-81.

47. Visser-van Balen H., Geenen R., Kamp G.A., Huisman J., Wit J.M., Sinnema G.: Motives for choosing growth-enhancing hormone treatment in adolescents with idiopathic short stature: a questionnaire and structured interwiew study. BMC Pediatrics, 2005:5, 1-15.

48. Zimet G.D., Cutler M., Litvene M., Dahms W., Owens R., Cuttler L.: Psychosocial adjustment of children evaluated for short stare: a preliminary report. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 1995:16, 264-270.

49. Sandberg D.E., Michael P.: Psychosocial Stresses Related to Short Stature: Does Their Presence Imply Psychological Dysfunction? W: D. Drotar (red.), Measuring Health-Related Quality of Life in Children and Adolescents. Implication for Research and Practice. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah NJ 1998, 287-312.

50. Wheeler P.G., Bresnahan K., Stephard B.A., Lau J., Balk E.M.: Short Stature and Functional Status. A Systematic Review. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 2004:158, 236-243.

51. Drotar D.: Measuring Health-Related Quality of Life in Children and Adolescents. Implication for Research and Practice. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah NJ 1998.

52. Deijen J.B., Arwert L.I., Witlox J., Drent M.L.: Differential effect sizes of growth hormone replacement on quality of life, well-being and health status in growth hormone deficient patients: a meta-analysis. Health and Quality of Life Outcomes, 2005:3, 1-7.

53. Oleś M., Szewczyk, L.: Subiektywna jakość życia a poziom spostrzeganego wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą typu 1 i otyłością. Endokrynologia Pediatryczna, 2008:7, 57-66.

54. Topolski T.D., Edwards T.C., Patrick D.L.: Youth Quality of Life Instruments. User’s Manual and Interpretation Guide. Seattle Quality of Life Group, Washington 2002.

55. Oleś M.: Jakość życia u dzieci i młodzieży – przegląd metod pomiaru. Przegląd Psychologiczny, 2010:53, 211-238.

56. Blascovich J., Tomaka J.: Measures of Self-Esteem. W: J.P. Robinson, P.R. Shaver, L.S. Wrightsman (Ed.), Measures of Personality and Social Psychological Attitudes. Academic Press, Inc., New York 1991, 115-159.

57. Juczyński Z.: Inwentarz Poczucia Własnej Wartości – CSEI S. Coopersmitha. W: M. Oleś (red.) Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Metody diagnostyczne w badaniach dzieci i młodzieży. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2005, 9-21.

58. Zimet G.D., Dahlem N.W., Zimet S.G., Farley G.K.: The Multidimensional Scale of Perceived Social Support. Journal of Personality Assessment, 1988:52, 30-42.

59. Canty-Michell J., Zimet G.D.: Psychometric Properties of the Multidimensional Scale of Perceived Social Support in Urban Adoles-cents. American Journal of Community Psychology, 2000:28, 321-400.

60. Zimet G.D., Powell S.S., Farley G.K., Werkman S.: Psychometric Characteristics of the Multidimensional Scale of Perceived Social Suport. Journal of Personality Assessment, 1990:55, 610-617.

61. Laffel L.M.B., Connell A., Vangsness L., Goebel-Fabri A., Mansfield A., Anderson B.J.: General Quality of Life in Youth With Type 1 Diabetes. Diabetes Care, 2003:11, 3067-3073.

62. Varni J.W., Burwinkle T.M., Jacobs J.R., Gottschalk M., Kaufman F., Jones K.L.: The PedsQL in type 1 and type 2 diabetes: reliability and validity of the Pediatric Quality of Life Inventory Generic Core Scales and Type 1 Diabetes Module. Diabetes Care, 2003:26, 631-637.

63. Moreira H., Frontini R., Bullinger M., Canavarro M.C.: Family Cohesion and Health-Related Quality of Life of Children with Type 1 Diabetes: The Mediating Role of Parental Adjustment. Journal of Child and Family Studies, 2014:23, 347-359.

64. Kazak A., Rourke M., Navsaria N.: Families and Rother systems in pediatric psychology. W: M.C. Roberts, R.G. Steele (Eds.), Hand-book of pediatric psychology (4th ed.). The Guilford Press, New York 2009, 656-671.

65. Missotten L.C., Luyckx K., Seiffge-Krenke I.: 2012. Family Climate of Adolescents with and Without Type 1 Diabetes: Longitudinal Associations with Psychosocial Adaptation. Journal of Child and Family Studies, 2013:22, 344-354.

66. Schwarzer R., Leppin A.: Social Support and Health: A Theoretical and Empirical Overview. Journal of Social and Personal Relation-ships, 1991:8, 99-127.

67. Griffiths L.J., Parsons T.J., Hill A.J.: Self-esteem and quality of life in obese children and adolescents: a systematic review. Interna-tional Journal of Pediatric Obesity, 2010:5, 282-304.

68. Nadeau K., Kolotkin R.L., Boex R., Witten T., McFann K.K., Zeitler P., Walders-Abramson N.: Health-Related Quality of Life in Adoles-cents With Comorbidities Related to Obesity. Journal of Adolescent Health, 2011:49, 90-92.

69. Theunissen N.C., Kamp G.A., Koopman H.M., Zwinderman K., Vogels T., Wit J.M.: Quality of lfe and self-esteem in children treated for idiopathic short stature. Journal of Pediatrics, 2002:140, 507-515.

70. Sandberg D.: The Psychosocial consequences of short stature: a review of the evidence. Best Practice & Research Clinical Endocri-nology and Metabolism, 2002:16, 449-463.

71. Stephen M.D., Varni J.W., Limbers C.A., Yafi M., Rubina A.H., Venkat S.R., Cynthia S.B., Patrick G.B.: Health-related quality of life and cognitive functioning in pediatric short stature: comparison of growth-hormone-naïve, growth-hormone-treated, and healthy Samales. European Journal of Pediatrics, 2011:170, 351-358.

72. Norby U., Nordholm L., Andersson-Gäre B., Fasth A.: Health-related quality of life in children diagnosed with asthma, diabetes, juvenile chronic arthritis or short stature. Acta Paediatrica, 2007:95, 450-456.

73. Novato T.S., Grossi S.A.A., Kimura M.: Quality of life and self-esteem of adolescents with diabetes mellitus. Acta Paulista de Enfer-magen, 2008:21, 562-567.

74. Budd A., Buschman C., Esch L.: The Correlation of Self-Esteem and Perceived Social Support. Undergraduate Research Journal for the Human Sciences, 2009:8, http://www.kon.org/urc/v8/budd.html

szukanie zaawansowane »

Podobne artykuły

Zastosowanie Kwestionariusza Samopoczucia Dziecka Leczonego Hormonem ...

Ocena jakości życia u dzieci z zespołem Silver-Russell ...

Cukry dodane w napojach energetycznych a ryzyko nadwagi i otyłości u ...

Lipoatrofia cukrzycowa – historia czy wciąż aktualny problem? ...

Ocena związku pomiędzy surowiczymi stężeniami końcowych produktów gl ...

polski | english | Logowanie
ISSN: 1730-0282
e-ISSN: 1898-9373
TOWARZYSTWO|CZASOPISMO|REDAKCJA|REGULAMIN|PRENUMERATA|KONKURS|KONTAKT