Endokrynol. Ped. 13/2014;2(47):17-24
DOI: 10.18544/EP-01.13.02.1482PDF

Wpływ czynników środowiskowych na występowanie otyłości u dzieci do 7 roku życia

1Aneta Czerwonogrodzka-Senczyna, 1Paulina Kryńska, 2Anna Majcher, 2Małgorzata Rumińska

1Zakład Żywienia Człowieka, Warszawski Uniwersytet Medyczny
2Klinika Pediatrii i Endokrynologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny


Słowa kluczowe: otyłość, dzieci, dieta

Streszczenie

Wstęp. Problem otyłości coraz powszechniej dotyczy dzieci najmłodszych. Szacuje się, że w Polsce nadwaga bądź otyłość cechuje ponad 12% dzieci. Przyczyny otyłości są złożone, ale najczęściej spowodowana jest ona niewłaściwym stylem życia całej rodziny. Problem otyłości u najmłodszych nie powinien być bagatelizowany przez rodziców i lekarzy pediatrów. Otyłe dziecko może pozostać otyłym dorosłym i jest w większym stopniu narażone na dolegliwości ze strony narządów ruchu, układów: pokarmowego, sercowo-naczyniowego, oddechowego niż jego szczupli rówieśnicy. Cel pracy. Analiza wpływu wybranych czynników środowiskowych na występowanie otyłości u dzieci do 7 roku życia. Materiał i metody. Badaniem objęto 33 dzieci w wieku od 2 do 7 lat. U każdego pacjenta oceniono masę i wysokość ciała, wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI, body mass index), który wystandaryzowano według średniej (X) i odchylenia standardowego (SD) dla populacji dzieci warszawskich. Za kryterium włączenia przyjęto rozpoznaną przez lekarza otyłość prostą (BMI ≥ 2 SDS). Wśród rodziców/opiekunów dzieci przeprowadzono wywiad obejmujący dane o: spożyciu produktów i potraw z ostatnich 48 godzin, nawykach żywieniowych rodziny, stopniu aktywności fizycznej dziecka, urodzeniowej masie ciała, sposobie i czasie karmienia w niemowlęctwie, występowaniu otyłości w rodzinie. Oceny jadłospisu dokonano w podgrupach (1–3 i 4–7 lat). Uzyskane wyniki porównano do odpowiednich norm żywieniowych. Wyniki. Średnia BMI w SDS badanej grupy wyniosła 4,76 ± 1,97. U ponad 70% dzieci przynajmniej jedno z rodziców miało otyłość, u 21% oboje. Wysoką masę urodzeniową rozpoznano u 11 badanych, 53% pacjentów było karmionych piersią ≥ 6 miesięcy. W grupie 1–3 lata wartość energetyczna diety realizowała 156% normy, w grupie 4–7 lat – 108%. Prawie 67% dzieci, spożywało dosładzane napoje, tj. soki, herbatki, wodę smakową, napoje typu cola. Żywność typu fast-food m.in. raz w tygodniu spożywało ponad 12% badanych. Większość badanych (67%) deklarowała średnią lub wysoką aktywność fizyczną. Jadłospisy pacjentów deklarujących wysoką aktywność fizyczną charakteryzowały się istotnie niższą wartością energetyczną. Wnioski. Głównymi czynnikami wpływającymi na występowanie otyłości u dzieci było spożywanie znacznych ilości dosładzanych napojów. Dodatkowe obciążenie stanowiła nadmierna masa ciała rodziców, wiążąca się z niewłaściwym stylem życia całej rodziny


Wstęp
Problem nadwagi i otyłości dotyczy 12% dzieci w Polsce [1]. Częstość występowania nadmiernej masy ciała wśród najmłodszych ma charakter wzrostowy. W Polsce stale przybywa dzieci z nadwagą w wieku 5–11 lat [2].
Niedożywienie wewnątrzmaciczne płodu i niska masa urodzeniowa noworodka trwale zmieniają jego metabolizm, ,,przeprogramowując” organizm na tryb oszczędzania zasobów energetycznych i mogą przyczynić się do powstawania otyłości w wieku późniejszym [3, 4]. Obciążone ryzykiem rozwoju otyłości są również noworodki urodzone z masą ciała 4000 g [5].
Część autorów uważa, że wysoka masa ciała w okresie niemowlęcym może zwiększać ryzyko występowania otyłości w późniejszym wieku [6]. Jednak nie wszystkie badania są zgodne i wykazują opisywaną tendencję [7].
Sposób karmienia we wczesnym okresie życia dziecka wpływa na jego masę ciała w czasie dojrzewania i dorosłości. Niemowlęta karmione w sposób naturalny przez sześć lub więcej miesięcy wykazywały mniejszą tendencję do nadwagi i otyłości w późniejszym wieku niż dzieci karmione mlekiem modyfikowanym [8, 9].
W okresie wczesnego dzieciństwa największy wpływ na kształtowanie nawyków żywieniowych dziecka mają rodzice i opiekunowie [3]. Zjawisko przekarmiania dzieci przez rodziców jest dość częste [10]. Powszechnie występuje przekonanie matek o niewystarczającej ilości spożywanych posiłków przez dzieci i postrzeganiu ich jako niejadki [11].
U dzieci starszych istotnym problemem wydaje się wzrastające spożycie produktów typu fast-food [12]. Obok produktów, które są serwowane w tego typu restauracjach, rośnie spożycie przez dzieci dosładzanych napojów, które stanowią znaczący udział energii w ich diecie [13].
Częstym zjawiskiem wśród otyłych dzieci jest przewaga wartości energetycznej diety w drugiej połowie dnia [3], wynikająca z pomijania pierwszego oraz drugiego śniadania oraz podjadania pomiędzy posiłkami [14]. Duży wpływ na jakość przekąsek zdaje się mieć asortyment sklepików szkolnych [15].
Obecnie często rodzice zawożą dzieci do szkoły samochodem, pozbawiając je w ten sposób spaceru. Ponadto dzieci preferują spędzanie wolnego czasu oglądając telewizję, grając w gry komputerowe, zamiast uczestniczenia w zabawach z rówieśnikami. Nawet dzieci w wieku przedszkolnym i młodsze oglądają telewizję kilka godzin dziennie [16, 17].
Nadmierna masa ciała rodziców jest ważnym czynnikiem ryzyka rozwoju otyłości u ich dzieci. Wykazano, iż ryzyko wystąpienie nadwagi u dziecka było większe w przypadku nadwagi u obojga rodziców. Nieprawidłowa masa ciała u jednego z rodziców niosła stosunkowo mniejsze ryzyko rozwinięcia się otyłości u dziecka [18].

Cel pracy
Celem pracy była analiza wpływu wybranych czynników środowiskowych na występowanie nadmiernej masy ciała u dzieci do 7 roku życia, a w szczególności ocena: sposobu żywienia, wpływu aktywności fizycznej, zależności pomiędzy urodzeniową masą ciała a otyłością, wpływu sposobu i długości karmienia w okresie niemowlęcym na występowanie otyłości, zależności między nadmierną masą ciała występującą u rodziców a otyłością u badanych dzieci.

Materiał i metody
Badaniem objęto 33 dzieci (14 chłopców, 19 dziewczynek) w wieku od 2 do 7 lat (4,85 ± 1,39 lat), z czego większość (73%) uczęszczała do przedszkoli. Badani byli pacjentami Kliniki Pediatrii i Endokrynologii, Samodzielnego Publicznego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Warszawie. Za kryterium włączenia do badania przyjęto rozpoznaną przez lekarza otyłość prostą.
U każdego pacjenta wykonano badanie lekarskie, pomiary antropometryczne masy i wysokości ciała, na podstawie których wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI, body mass index), który wystandaryzowano według średniej (X) i odchylenia standardowego (SD, standard deviation) dla populacji dzieci warszawskich (19). BMI w SDS ≥ (+) 2 klasyfikowano jako otyłość.
Do realizacji badania wykorzystano jadłospis z ostatnich 48 godzin. W przypadku, gdy sposób żywienia różnił się w tych dniach od zwyczajowego, wywiad poszerzano o pytania dodatkowe pozwalające odwzorować model zwyczajowego żywienia. W wywiadzie uwzględniono również nawyki żywieniowe rodziny, aktywność fizyczną i masę urodzeniową badanego oraz sposób i czas karmienia w okresie niemowlęcym, a także występowanie otyłości w rodzinie. Badanie lekarskie, pomiary antropometryczne oraz wywiad żywieniowy przeprowadzono w pierwszej dobie hospitalizacji.
Oceny diety dokonano z zastosowaniem Tabel składu i wartości odżywczej produktów i potraw [20]. W ocenie wielkości porcji posłużono się Albumem fotografii produktów i potraw [21].
W celu oceny sposobu żywienia badani zostali podzieleni na dwie podgrupy, według zastosowanych norm żywieniowych [22]. Grupa pierwsza (n=9) obejmowała dzieci w wieku od 1 do 3 lat, grupa druga (n=24) dzieci w wieku od 4 do 7 lat. Dla porównania wartości składników odżywczych z normami posłużono się zalecanym dziennym spożyciem na dany składnik odżywczy (RDA, Recommended Dietary Allowance), oprócz sodu, potasu, wapnia oraz witamin D i E, dla których użyto norm obejmujących wystarczające dzienne spożycie (AI, Adequate Intake). Dane analizowano jako procent realizacji norm dla każdego pacjenta i składnika pokarmowego. Wyniki uśredniono dla poszczególnych grup wiekowych.
Aktywność fizyczną badanych oceniono przyjmując za: niską aktywność fizyczną – aktywność w ciągu dnia bez dodatkowych zajęć sportowych; średnią aktywność fizyczną – 1-2 godziny tygodniowo dodatkowych zajęć sportowych; wysoką aktywność fizyczną – 3 i więcej godzin tygodniowo dodatkowych zajęć sportowych.
Za małą masę urodzeniową noworodka uznano wartość poniżej 2500 g, za prawidłową 2500–3999 g, za wysoką ≥ 4000 g [23].
Oceny nadmiaru masy ciała u rodziców dokonano w oparciu o pomiary masy i wysokości ciała, wyliczając wskaźnik BMI. Uzyskane wartości interpretowano według kryteriów WHO [24].
Analizę statystyczną przeprowadzono z użyciem programu Statistica 9.0 PL. Za poziom istotności statystycznej przyjęto wartość wskaźnika p-Value < 0,05.

Wyniki
Średnie BMI w SDS w całej badanej grupie wyniosło 4,76 ± 1,97. U 21,2% badanych wskaźnik ten był ≥ 6 (ryc. 1).


Średnia masa urodzeniowa wyniosła 3626,4 ± 683,3g. Wysoką masę urodzeniową rozpoznano u 11 badanych (34,4%), a niską u 2 osób (6,3%).
Odsetek dzieci karmionych piersią ≥ 6 miesięcy wyniósł ponad 53% (n=17). Przez okres krótszy niż 6 miesięcy karmionych naturalnie było 25% (n=9) badanych. Odsetek dzieci niekarmionych nigdy piersią wyniósł prawie 22% (n=7). Nie stwierdzono istotnej zależności (p > 0,05) między długością karmienia piersią, masą urodzeniową a stopniem otyłości.
Analiza jadłospisów dzieci wykazała, iż w grupie 1–3 lata zostało zrealizowane 156% normy na energię (mediana 1556 kcal/dobę). W grupie 4–7 lat odsetek ten wyniósł 108% (mediana 1516 kcal/dobę).
W grupie 1–3 lata mediana zawartości białka w diecie wyniosła 63 g (314% normy zalecanego dziennego spożycia), natomiast węglowodanów 213 g (164% normy). Najwyższa zawartość węglowodanów w dietach tej grupy wiekowej wyniosła 373 g. W grupie 4–7 lat wartości te kształtowały się następująco: ilość białka w diecie 68 g (ponad 262% zalecanego dziennego spożycia), węglowodanów 199 g (153% normy). Najwyższa zawartość białka w diecie w tej grupie wyniosła 123 g, co prawie czterokrotnie przekraczało zalecenia. Zawartość tłuszczów w jadłospisach w obu grupach wiekowych nie odbiegała od norm.
Analizie poddano również strukturę spożycia węglowodanów zawartych w diecie badanych dzieci z wyróżnieniem zawartości laktozy, skrobi, sacharozy i błonnika pokarmowego (ryc. 2). Mediana zawartości w diecie sacharozy w grupie 1–3 lata wyniosła ponad 57 g (norma 25 g; najwyższy wynik 161g). Zawartość w jadłospisach błonnika pokarmowego wyniosła 13 g (norma 6–8 g). W grupie 4–7 lat spożycie sacharozy przekroczyło 61g (norma 35g; najwyższy wynik 174 g), zaś błonnika pokarmowego 16 g (norma 9-11 g).

U wszystkich badanych wykazano znaczne niedobory witaminy D w diecie: w grupie 1–3 lata zaobserwowano jej spożycie na poziomie 20% wystarczającego dziennego spożycia, w grupie 4–7 lat 26%, oraz niedobory retinolu kolejno: 62% i 70% normy. W przypadku grupy 4–7 lat stwierdzono również niewystarczające spożycie folianów (77% realizacji normy).
Głównym spożywanym płynem w ciągu doby przez prawie 67% badanych były dosładzane napoje. Odsetek dzieci spożywających głównie naturalną, bezsmakową wodę wyniósł ok. 33%. Spożycie soku owocowego jako głównego napoju przez badanych w ciągu dnia deklarowało ponad 36% (n=14) ich rodziców/opiekunów. Jedna osoba przyznała, iż podstawowym płynem spożywanym przez dziecko był napój typu cola (ryc. 3).


Spożycie żywności typu fast-food w badanej grupie dzieci deklarowało ponad 12% rodziców (n=4). Osoby te odwiedzały restauracje serwujące tego typu żywność m.in. raz w tygodniu. Zaobserwowano również znaczną nieregularność w konsumpcji posiłków oraz częste podjadanie między nimi batonów, słodkich bułek i serków twarogowych, rzadziej owoców. Dzieci uczęszczające do przedszkola często konsumowały dwa posiłki obiadowe.
Odsetek badanych o niskiej aktywności fizycznej wyniósł średnio 33% (n=11). Pozostali pacjenci deklarowali średnią (36,4%) bądź wysoką aktywność (30,3%). Jadłospisy pacjentów, których rodzice deklarowali niską aktywność fizyczną, charakteryzowały się wyższą wartością energetyczną niż diety dzieci o wysokim jej stopniu (mediana: 1638,8 kcal vs. 1339,9 kcal; p= 0,09) (ryc. 4), zawierały także więcej tłuszczów i sacharozy. Jednak nie wykazano statystycznie istotnych różnic w BMI w SDS w tych grupach badanych (3,64 vs. 3,61, p > 0,05).

Analizie poddano także występowanie otyłości wśród rodziców pacjentów. Odsetek badanych, u których chociaż jedno z rodziców miało otyłość, wyniósł prawie 70% (n=23). Otyłość u obojga rodziców stwierdzono u ponad 21% badanych (n=7). Wykazano, że występowanie otyłości u co najmniej jednego z rodziców istotnie statystycznie dodatnio korelowało ze wskaźnikiem masy ciała u dzieci (r = 0,37; p = 0,04).

Dyskusja
Etiopatogeneza otyłości jest złożona, ale obserwowana narastająca liczba dzieci z nadwagą i otyłością w ciągu ostatnich dekad świadczy o istotnym wpływie czynników środowiskowych na jej powstawanie. Ich rola zaznacza się już od okresu prenatalnego. Niektórzy autorzy wskazują na wpływ wysokiej masy urodzeniowej na rozwój otyłości w wieku późniejszym, zarówno u chłopców, jak i dziewczynek [5]. Zjawisko to tłumaczone jest nieodwracalnym rozrostem tkanki tłuszczowej w okresie wczesnego dzieciństwa [3]. Z kolei inne badania wykazały korelację pomiędzy niską masą urodzeniową noworodka a rozwojem otyłości. Fakt ten tłumaczony jest zjawiskiem trybu oszczędzania energii w przypadku niedostatecznych zasobów energetycznych, co wiąże się z trudnościami w utrzymaniu optymalnej masy ciała w przyszłości [4]. Wyniki badań własnych nie wykazały zależności pomiędzy masą urodzeniową badanych a stopniem nadmiaru masy ciała, być może tendencja ta będzie bardziej widoczna w wieku późniejszym.
W badaniach własnych nie stwierdzono wpływu sposobu i długości karmienia w okresie niemowlęcym na występowanie otyłości. Długość karmienia naturalnego u ponad połowy badanych była wyższa niż 6 miesięcy. Scott i wsp. [8] udowodnili, że karmienie w sposób naturalny przez więcej niż 6 miesięcy zmniejszało ryzyko występowania otyłości w wieku późniejszym. Waksmańska i wsp. [9] zwrócili uwagę na podobną zależność.
Łoś-Rycharska i Niecławska [11] wykazały, że rodzice często przekarmiają swoje dzieci. W badaniu własnym znaczne odchylenia od normy, dotyczące wartości energetycznej, stwierdzono w grupie 1–3 lata. Badani realizowali 156% normy na energię. W grupie 4–7 lat nie stwierdzono znaczących odchyleń od zaleceń. W diecie występowała znaczna ilość węglowodanów prostych zawartych w napojach oraz w słodyczach. W badaniu przeprowadzonym przez Lasater i wsp. [13] z udziałem dzieci w wieku od 6 do 11 lat, wykazano, iż od roku 1989 do roku 2008 wartość energetyczna (kcal) pochodząca z dosładzanych napojów wzrosła ze 130 do 212 kcal na osobę, a z produktów mlecznych dosładzanych i pełnotłustych z 28 do 63 kcal na osobę. Dzieci w tej grupie wiekowej zaczęły spożywać więcej soków, napojów owocowych i słodkich napojów gazowanych (z 67% do 77%) oraz pełnotłustych i słodkich produktów mlecznych (z 19% do 39%). Badania przeprowadzone na Krecie [25], w których analizowano jadłospisy 856 dzieci w wieku 4–7 lat, dowiodły, że niemal 60% z nich piło codziennie słodkie napoje. Ponadto stwierdzono małą podaż wapnia, witamin A i E, spowodowaną niskim udziałem mleka i jego przetworów oraz warzyw i owoców w codziennym żywieniu. Dzieci, w których diecie zaobserwowano najwyższe spożycie słodkich napojów, cechowały się wyższym wskaźnikiem masy ciała i obarczone były dwukrotnie większym ryzykiem rozwoju otyłości niż pozostali uczestnicy badania. Wzrastające spożycie tych napojów jest niepokojące, ponieważ może przyczyniać się do powstawania dodatniego bilansu energetycznego, a to z kolei do nadwagi i otyłości, zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłym życiu.
Dzieci coraz częściej spożywają żywność typu fast-food. Wykazano, iż 2,5% dzieci w okresie poniemowlęcym spożywało ten rodzaj żywności przynajmniej raz w miesiącu, zaś 11,5% dzieci w wieku przedszkolnym minimum raz w tygodniu. W badaniu własnym ponad 12% dzieci spożywało żywność typu fast-food min. raz w tygodniu, głównie w weekendy [12].
Niewłaściwe zachowania żywieniowe, objawiające się nieregularnym spożywaniem posiłków, również zaobserwowano w niniejszym badaniu. Dzieci uczęszczające do przedszkola (4–7 lat) często spożywały dwa obiady. Zaobserwowano także częste pojadanie pomiędzy posiłkami produktów, jak batony, słodkie bułki, serki, rzadziej owoce. W badaniu Roszko-Kirpszy i wsp. [14] odnotowano, że nieregularne spożywanie posiłków występowało u ponad 20% badanych dzieci. Z kolei Szymandera-Buszka i wsp. [15] wykazali, że dzieci pojadały głównie produkty typu lizaki, słodycze oraz chipsy.
W badaniu Jodkowskiej i wsp. [26] stwierdzono, iż dzieci w wieku szkolnym, u których występowała otyłość istotnie częściej niż dzieci z prawidłową masą ciała deklarowały raczej małą aktywność fizyczną. W badaniu własnym ponad 60% pacjentów deklarowało średnią lub wysoką aktywność fizyczną. Uwagę zwraca jednak prawdopodobny fakt zatajania przez rodziców rzeczywistej ilości spożywanych produktów i potraw przez dzieci z wysokim stopniem nadwagi. Ich rodzice zazwyczaj deklarują, że dziecko jada bardzo mało, przy czym jest bardzo ruchliwe. Znajduje to odzwierciedlenie w wynikach badań własnych. Dzieci o najwyższej aktywności fizycznej miały istotnie niższą wartość energetyczną diety niż pacjenci nieuprawiający sportów, przy czym nie zauważono istotnych różnic w zakresie wskaźnika BMI w SDS.
Występowanie otyłości u co najmniej jednego rodzica dodatnio, istotnie statystycznie (p = 0,04) wpływało na stopień otyłości u dziecka. Zależność ta może wskazywać na genetyczne predyspozycje, ale co istotniejsze – na niewłaściwy styl życia rodziny [5, 17].
Edukacja z zakresu przyczyn występowania otyłości, zasad zdrowego żywienia i zmian stylu życia nie tylko dzieci, ale całych rodzin jest w naszym kraju konieczna. Rodzice zgłaszający się do ośrodków zajmujących się rozpoznawaniem i leczeniem otyłości u dzieci bardzo często informują o kłopotach w uzyskaniu dostępu do specjalisty oraz bagatelizowaniu problemu przez lekarzy pediatrów. Z obserwacji wynika również niestety, iż nadmiar masy ciała szczególnie u dzieci najmłodszych często nie jest przedmiotem troski nie tylko lekarzy pediatrów, ale również rodziców [27].

Wnioski
1. Otyłość u dzieci poniżej 7 roku życia staje się zjawiskiem powszechnym.
2. Okres karmienia piersią i masa urodzeniowa niemowląt nie wpływały na występowanie otyłości u badanych, ale jej rozwój w tak krótkim okresie życia może wskazywać na istotną rolę nieprawidłowych zwyczajów żywieniowych rodziny.
3. Przyczyn otyłości u badanych można upatrywać w nadkonsumcji pożywienia, na co wskazywało przekroczenie norm na energię i w znacznym stopniu na białko oraz węglowodany.
4. Istotnym czynnikiem, który mógł wpłynąć na występowanie otyłości u dzieci było spożywanie znacznych ilości dosładzanych napojów oraz podjadanie między posiłkami.
5. Niska aktywność fizyczna dzieci prawdopodobnie zwiększała częstość podjadania.
6. Występowanie otyłości u dzieci było związane z występowaniem nadmiernej masy ciała rodziców.

Piśmiennictwo

1. Jarosz M.; Epidemiologia otyłości wśród dzieci i dorosłych. Zwalczanie otyłości i innych przewlekłych chorób niezakaźnych; Instytut Żywności i Żywienia Warszawa 2008: http://www.izz.waw.pl [cytowano: 01.10.2012]

2. ; International Obesity Task Force. European Union Platform Briefing Paper; Brussels, 15 March 2005: www.iaso.org [cytowano: 30.11.2012]

3. Tounian P.; Otyłość u dzieci; PZWL Warszawa 2008

4. Gruszfeld D., Dobrzyńska A., Socha P. et al.; Programowanie żywieniowe otyłości i zespołu metabolicznego; Stand. Med. 2008,5: 159-163

5. Mazur A., Klimek K., Małecka-Tendera E.; Czynniki ryzyka występowania otyłości u dzieci szkolnych w województwie podkarpackim; Endokrynol. Otyłość 2011,3: 157-166

6. Baird J., Fisher D., Lucas P. et al.; Being big or growing fast: systematic review of size and growth in infancy and later obesity; BMJ 2005:331, 929-931

7. Esposito-De Puente A., De Filippo E., Caldara A. et al.; Determinants of body fat in prepubertal age; Minerva Pediatr. 1993:45, 383-388

8. Scott J.A., Nq S.Y., Cobiac L.; The relationship between breastfeeding and weight status in a national sample of Australian children and adolescents; BMC Public Health 2012:12, 107

9. Waksmańska W., Łukasik R., Mikulska M. et al.; Ocena rozwoju fizycznego czteroletnich dziewczynek z miasta Bielsko-Biała w aspekcie wybranych czynników rodzinno-środowiskowych; Pediatr. Pol. 2011:86, 624-629

10. Scott J.; Development of food preferences in early childhood; Nutridate 2011:22, 1-10, http://www.nhs.vic.edu.au [cytowano: 22.11.2012]

11. Łoś-Rycharska E., Niecławska A.; Odżywiania dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym w ocenie ich matek; Pediatr. Pol. 2010:85, 588-596

12. Łoś-Rycharska E., Niecławska A.; Spożycie pokarmów typu fast-food przez dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym; Pediatr. Pol. 2010:85, 345-352

13. Lasater G., Piernas C., Popkin B.M.; Beverage patterns and trends among school-aged children in the US, 1989-2008; J. Nutr. 2011:10, 103

14. Roszko-Kirpsza I., Olejnik B.J., Zalewska M. et al.; Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia; Probl. Hig. Epidemiol. 2011:92, 799-805

15. Szymandera-Buszka K., Waszkowiak K., Jędrusek-Golińska A. et al.; Ocena asortymentu sklepików w szkołach miasta Poznań; Probl. Hig. Epidemiol. 2010:91, 628-631

16. Oblacińska A., Weker H. (red).; Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży od urodzenia do dorosłości; Wydawnictwo Help-Med. Kraków 2008

17. Wardle J., Carnell S.; Parental feeding practices and children’s weight; Acta Pediatr. 2007:96, 5-11

18. Jodowska M., Oblacińska A., Tabak I. et al.; Nadwaga i otyłość rodziców i ich 13-letnich dzieci w Polsce; Przegl. Epidemiol. 2011:65, 497-502

19. Palczewska I., Niedźwiecka Z.; Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej; Med. Wieku Rozw. 2001:5, 18-54

20. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. et al.; Tabele składu i wartości odżywczej żywności; PZWL Warszawa 2005

21. Jarosz M., Bułhak-Jahymczyk B.; Normy żywienia dla ludności Polski – tabele zbiorcze; Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2008

22. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.; Album fotografii produktów i potraw; Instytut Żywności i Żywienia Warszawa 2000

23. Mazur A., Klimek K., Małecka-Tendera E.; Czynniki ryzyka występowania otyłości u dzieci szkolnych w województwie podkarpackim; Endokrynol. Otyłość 2011:3, 157-166

24. Szczygieł B.; Pogłębiona ocena stanu odżywienia. Badania antropometryczne. W: Niedożywienie związane z chorobą. Red. B. Szczygieł; Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2011, 43

25. Linardakis M., Sarri K., Pateraki M.S. et al.; Sugar-added beverages consumption among kindergarten children of Crete: effects on nutritional status and risk of obesity; BMC Public Health 2008, 8: 279

26. Jodowska M., Tabak I., Oblacińska A.; Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne gimnazjalistów z nadwagą i otyłością w Polsce w 2005 r. ; Probl. Hig. Epidemiol. 2007:88, 149-156

27. Majcher A., Czerwonogrodzka-Senczyna A., Bielecka-Jasiocha J. et al.; Rozwój otyłości we wczesnym dzieciństwie – obserwacje własne; Probl. Hig. Epidemiol. 2011:92, 241-246

szukanie zaawansowane »

Podobne artykuły

Ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego u dzieci w wieku 1–7 lat z ...

Występowanie zaburzeń gospodarki węglowodanowej i lipidowej u dzieci ...

Ocena leczenia L-tyroksyną otyłych dzieci z subkliniczną niedoczynno ...

Zastosowanie laktoferryny w profilaktyce i leczeniu zaburzeń metabol ...

Hiperleptynemia u dzieci z nadmiarem masy ciała ...

polski | english | Logowanie
ISSN: 1730-0282
e-ISSN: 1898-9373
TOWARZYSTWO|CZASOPISMO|REDAKCJA|REGULAMIN|PRENUMERATA|KONKURS|KONTAKT